W systemie prawa polskiego instytucja zachowku została ukształtowana jako wierzytelność. W przepisie art. 991 § 1 KC ustawodawca wskazał krąg osób uprawnionych do zachowku (zstępni, małżonek, rodzice spadkodawcy) w określonej wysokości, stanowiącej część wartości udziału spadkowego (dwie trzecie jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, w pozostałych przypadkach – połowa), który danym osobom przypadł by przy dziedziczeniu ustawowym. Zgodnie zaś z przepisem art. 991 § 2 KC, osobom tym przyznano – jeśli nie otrzymały należnego im zachowku (w postaci darowizny, powołania do spadku lub zapisu) – roszczenie przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Powyższa reguła wynika wprost z brzmienia przepisu art. 991 § 1 KC Przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że wskazane osoby stają się uprawnionymi do zachowku wówczas, gdy w danej, konkretnej sytuacji i układzie rodzinnym istniejącym w chwili otwarcia spadku dziedziczyliby z ustawy.
Roszczenie o zachowek (o zapłatę sumy niezbędnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia) przysługuje uprawnionemu, jeżeli nie otrzymał on równowartości należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź też w postaci zapisu. Prawa osoby uprawnionej do zachowku mogą się zaktualizować wówczas, gdy spadkodawca:
– powołał inną osobę jako spadkobiercę testamentowego, uprawnionemu zaś nie przekazał odpowiedniej części majątku w drodze darowizny lub zapisu,
– nie rozrządził wprawdzie swym majątkiem przez testament, wobec czego uprawniony dziedziczy w drodze ustawy, jednak spadkodawca poczynił darowizny z uszczerbkiem dla uprawnionego.
Uprawniony do zachowku może wystąpić ze stosownym roszczeniem:
– w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercy testamentowemu lub spadkobiercy ustawowemu (w sytuacji, gdy dochodzi do dziedziczenia ustawowego może się bowiem zdarzyć, że z uwagi na poczynione przez spadkodawcę darowizny po ich doliczeniu do substratu zachowku okazuje się, iż spadkobiercy ustawowemu uprawnionemu do zachowku przypada ze spadku mniej, niż wynosi jego własny zachowek; w takim przypadku uprawniony mógłby kierować swoje roszczenie bądź to do współspadkobierców ustawowych, którzy otrzymali darowiznę zaliczoną do spadku, bądź też do współspadkobierców, którzy takiej darowizny co prawda nie otrzymali, ale sami nie są uprawnieni do zachowku);
– w drugiej kolejności – jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny należnego mu zachowku – przeciwko osobie obdarowanej przez spadkodawcę darowizną doliczoną do spadku przy obliczaniu zachowku (art. 1000 KC).
W myśl przepisu art. 1008 KC spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku: wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego; dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci; uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Spadkodawca, formułując rozrządzenie o wydziedziczeniu, nie musi posługiwać się przy tym terminologią ustawową, musi jednak wyraźnie wyjawić swój zamiar pozbawienia prawa do zachowku określonej osoby oraz wskazać przyczynę takiego rozrządzenia.
Wskazanie zaś w testamencie przyczyny wydziedziczenia nie zawsze przesądza o skuteczności wydziedziczenia – dla skuteczności tego rozrządzenia testamentowego niezbędne jest, by dana przyczyna istniała w rzeczywistości, zaś spadkobierca bezpodstawnie wydziedziczony może dochodzić zachowku, powołując się na bezzasadność wydziedziczenia. W konsekwencji spadkobierca pozwany w sprawie o zachowek ma zatem obowiązek udowodnienia, że rzeczywiście zaistniały okoliczności wskazane przez spadkodawcę w testamencie (tak SA w Warszawie w wyroku z dnia 13 listopada 2013 roku, VI ACa 578/13).
Definicję legalną wydziedziczenia zawiera art. 1008 KC, wskazujący że polega ono na pozbawieniu zachowku określonej grupy spadkobierców ustawowych, jeżeli uprawniony :
– wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, lub
– dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, lub
– uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy zakłada niewątpliwie, z jednej strony, długotrwałość, ciągłość nagannego postępowania lub powtarzalność czynności składających się na to postępowania, a z drugiej – jak się trafnie podkreśla w piśmiennictwie – także umyślność tego postępowania (złą wolę po stronie osoby naruszającej obowiązki rodzinne). Do typowych przykładów niedopełniania obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy zalicza się w szczególności brak zainteresowania spadkodawcą chorym lub potrzebującym pomocy ze względu na swój wiek.
Uporczywym niedopełnianiem obowiązków rodzinnych nie jest nieutrzymywanie kontaktów pomiędzy spadkobiercą i spadkodawcą, jeżeli wynika to z postawy samego spadkodawcy. Dla zaistnienia podstawy wydziedziczenia określonej w art. 1008 pkt 3 KC długotrwałe niedopełnienia obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy musi być spowodowane okolicznościami leżącymi po stronie samego spadkobiercy (por. wydane na tle stanów faktycznych zbliżonych do niniejszej sprawy wyroki Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 listopada 2011 r., I ACa 524/11, Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 stycznia 2011 r., I ACa 1021/10, Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 października 2009 r., VI ACa 448/09 i z dnia 16 listopada 2007 r., VI ACa 768/07). Przyjmuje się przy tym, że o ile w przypadku rażących i ewidentnych przejawów niewywiązywania się przez spadkobiercę z podstawowych obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy nie budzi wątpliwości istnienie tej podstawy wydziedziczenia, o tyle w przypadkach niejednoznacznych ocena prawna postępowania spadkobiercy pozostawiona została sądowi orzekającemu w kontekście całokształtu okoliczności sprawy. W szczególności brak utrzymywania bliskich relacji osobistych pomiędzy wydziedziczonym spadkobiercą i spadkodawcą podlegał będzie innej ocenie moralnej wtedy, gdy wynikał z postawy tego spadkobiercy, innej zaś, jeśli spowodowany był postępowaniem spadkodawcy.
Nawet jednak całkowite i długotrwałe zerwanie ze spadkodawcą przez uprawnionego do zachowku charakterystycznej dla stosunków rodzinnych więzi uczuciowej nie może stanowić podstawy do wydziedziczenia, jeżeli nastąpiło ono wyłącznie z winy spadkodawcy – nie można bowiem wywodzić dla siebie skutków prawnych ze swego niegodziwego zachowania. Brak zatem uzasadnienia np. do wymagania od żony opuszczonej przez męża dla innej kobiety, aby wspierała męża, gdy znalazł się on w potrzebie (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 listopada 2007 r., VI ACa 768/07).
Artykuł 87 KRO nakłada na rodziców i dzieci (także pełnoletnie) obowiązek wzajemnego wspierania się. Musi on być z natury rzeczy rozumiany szeroko, jako wynikający z więzi psychicznych i materialnych zespalających najbliższych biologicznie członków społeczeństwa. Formy i sposoby realizacji tego obowiązku są różnorodne, choć do podstawowych należy zapewnienie poczucia bliskości, ostoi i czynnego wsparcia w trudnych sytuacjach życiowych, przestrzeganie dobrych obyczajów. Podzielić należy stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 7 listopada 2002 . II CKN 1397/00 (…), że „W pojęciu zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych, o którym mowa w art. 1008 pkt 3 KC, mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami”. Podobnie należy ocenić niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego, nieudzielanie opieki, brak pomocy w chorobie itp.. Zawsze jednak zachowania takie muszą nosić kwalifikowaną cechę „uporczywości”, czyli muszą być długotrwałe (bądź wielokrotne) oraz obiektywnie, a nie subiektywnie, podlegać negatywnej ocenie z punktu widzenia obowiązków wyznaczonych przepisami prawa, zwyczajami, zasadami współżycia społecznego.
W orzecznictwie ugruntowany jest jednolity pogląd, iż przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z testamentu, przy czym nie musi być wskazana precyzyjnie, poprzez dokładne odwołanie się do katalogu sporządzonego w art. 1008 KC Warunkiem skutecznego zastosowania art. 1008 KC jest wykazanie zaistnienia przesłanek wydziedziczenia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 marca 2013 roku, I ACa 4/13). Wydziedziczenie pozostaje nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu – nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła, w związku z czym przyjmuje się, że spadkodawca winien opisać w testamencie przykłady konkretnych zachowań uprawnionego do zachowku, które wypełniałyby ustawowe przesłanki, nie jest zaś wystarczające posłużenie się ogólnymi sformułowaniami, bez wskazania konkretnych zachowań lub rodzaju obowiązków (por. wyrok Sądu Okręgowego w Nowym Sączu z dnia 8 lipca 2014 roku, I C 387/12, Teza nr 3, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 stycznia 2011 roku, I ACa 1021/10, Lex numer 898627). Przyczyna wydziedziczenia powinna zostać w testamencie skonkretyzowana, sprecyzowana, jednoznacznie sformułowana i opisana. Nie może być przyjmowana w sposób dorozumiany, wbrew treści testamentu, z pominięciem tej treści, a także nie może zostać ustalona jako realnie istniejąca w razie braku odpowiedniej dyspozycji testamentu (wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 24 czerwca 2013 roku, I C 284/12, Teza nr 3).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powód A. G. wystąpił przeciwko P. G. z pozwem, żądając zasądzenia od pozwanego na swoją rzecz kwoty 75.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami do dnia zapłaty tytułem zachowku oraz zasądzenia zwrotu kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
W uzasadnieniu powód wskazał, że jest synem K. G., zmarłej. Zgodnie z postanowieniem Sądu Rejonowego w spadek po K. G. nabył na podstawie testamentu pozwanej w całości. Powód podnosi, że nie uzyskał należnego mu zachowku w formie zapisu lub darowizny od spadkodawczyni. W ocenie powoda po jego stronie powstało roszczenie o zapłatę z art. 991 § 1 KC W skład spadku po K. G. wchodziła własność nieruchomości, której wartość powód szacuje na kwotę 300.000 zł. Jednocześnie spadek nie był obciążony długami. Z uwagi na okoliczność, że udział powoda w spadku po K. G. w razie dziedziczenia na podstawie ustawy wynosiłby ½, roszczenie o zachowek opiewałoby na świadczenie pieniężne w wysokości równej ¼ udziału spadkowego, tj. 75.000 zł.
Powód podnosi, że testament spadkodawczyni zawierał rozrządzenie majątkowe wyłączające go od dziedziczenia, które jednakże nie powinno być uznane za wydziedziczenie, albowiem nie zawierało ono przyczyny wydziedziczenia ani w drodze jego wykładni nie było możliwe wyinterpretowanie przyczyny wydziedziczenia z jego treści (art. 1009 KC). Konkretna przyczyna wydziedziczenia musi dać się obiektywnie ustalić na podstawie samego testamentu, zaś wskazanie obowiązków rodzinnych bez ich oznaczenia jest niewystarczające. Wskazanie na doznanie wielu krzywd jest niewystarczające dla ustalenia rodzaju zachowania powoda względem spadkodawczyni uzasadniającego jego wydziedziczenie, o którym mowa w art. 1008 KC
W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości, kwestionując roszczenie co do zasady i co do wysokości. W ocenie pozwanego rozrządzenie testamentowe spadkodawczyni w formie „Synowi A. G. nie zostanie nic spadku ponieważ za dużo doznałam krzywdy tak że nic nie dostanie” należy tłumaczyć jako skuteczne wydziedziczenie, bowiem zawiera wymaganą przez ustawę przyczynę wydziedziczenia, gdyż powód przez 10 lat przed śmiercią spadkodawczyni nie utrzymywał z nią żadnych kontaktów oraz nie interesował się jej losem, nie pomagał jej w chorobie i nie odwiedził matki w szpitalu tuż przed jej śmiercią. Dokonując wykładni testamentu zgodnie z art. 1008 KC i art. 948 KC(zasadą favor testamenti), w ocenie pozwanego spadkodawczyni dokonała wydziedziczenia. Zdaniem pozwanego, przy ocenie przesłanek uzasadniających wydziedziczenie należy brać pod uwagę okoliczności zewnętrzne w stosunku do testamentu. Przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z testamentu, lecz nie musi być wyraźnie podana. Z ostrożności procesowej pozwany podniósł, że w skład długów spadkowych wchodziły roszczenia (…) Spółdzielni Mieszkaniowej z siedzibą w G. opiewające na 5.521,16 zł oraz koszty pogrzebu poniesione przez pozwanego kwocie 1860 zł (po odliczeniu zasiłku pogrzebowego w wysokości 4000 zł).
Powód nie został powołany do spadku ani nie uzyskał należnego mu zachowku w formie zapisu lub darowizny pochodzącej od spadkodawcy. W przypadku dziedziczenia na podstawie ustawy, powód byłby powołany do ½ części spadku na podstawie art. 931 § 1 KC, albowiem spadkodawczyni pozostawiła po sobie wyłącznie dwóch synów. Powód nie jest trwale niezdolny do pracy ani nie jest małoletni, stąd wobec braku przesłanek uprawniających powoda do żądania 2/3 wartości udziału spadkowego, o których mowa w powołanym przepisie jego żądanie ogranicza się do ½ wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, tj. do ¼ wartości spadku.
Pozwany podniósł, że powód został skutecznie wydziedziczony na podstawie rozrządzenia testamentowego spadkodawczyni o brzmieniu: „Synowi A. G. nie zostawię nic w spadku ponieważ zadużo doznałam krzywdy tak że nic nie dostanie”. Mając na względzie stan faktyczny ustalony w niniejszej sprawie, należy stwierdzić, że powód nie dopuścił się żadnego z zachowań, które uzasadniałyby rzeczywiste zaistnienie przesłanki określonej w art. 1008 pkt 3 KC Powód nigdy nie wdawał się w awantury ani nie popadał w jakiekolwiek konflikty ze swoją matką, co więcej, odnosił się do niej z należnym szacunkiem, również w kontaktach z osobami trzecimi, co podkreślili świadkowie składający zeznania w niniejszej sprawie. Powód zabiegał o kontakty z matką, jednak jego próby okazywały się bezskuteczne, gdyż matka odmawiała spotkań z powodem. Najdobitniej zachowanie matki powoda obrazuje sytuacja, w której nie uczestniczyła ona w ślubie powoda mimo wystosowania do niej zaproszenia. Zachowanie matki nie było obiektywnie uzasadnione – biorąc pod uwagę relacje między poszczególnymi członkami rodziny powoda, można zasadnie przypuszczać, że stosunek matki powoda do niego był skutkiem jej przeżyć związanych z prowadzeniem wspólnego gospodarstwa z ojcem stron, który był alkoholikiem.
Ponadto, okazywana niechęć mogła mieć swoje źródło w fakcie, że powód nie brał udziału w awanturach między małżonkami ani nie stawał w obronie matki, albowiem jak zeznał w toku postepowania rozwodowego, kochał oboje rodziców. Nie można uczynić powodowi obiektywnie zasadnego zarzutu, że nie ingerował w konflikt obojga rodziców oraz że pozostał z ojcem w mieszkaniu w T. po wyprowadzce matki do G.. Przywiązanie do ojca nie może stanowić o niegodziwości względem matki, jeżeli rodzice pozostają ze sobą w konflikcie. Nadto, powód zdecydował się pozostać w T. w tym celu, aby zapobiec eksmisji ojca z domu, co było prawdopodobne z uwagi na jego zadłużenie. Nie można uznać, że powód nie dopełniał obowiązków rodzinnych z uwagi na brak odwiedzin umierającej matki w szpitalu, albowiem powód nie został poinformowany o jej złym stanie zdrowia. Skoro matka częstokroć unikała jakichkolwiek kontaktów z powodem, to nie można od niego wymagać, aby trwale zabiegał o kontakt, albowiem zachowanie takie mogłoby nosić znamiona nękania. Negatywne przeżycia rodzinne spadkodawczyni przelała na powoda, co w konsekwencji doprowadziło do chęci pozbawienia go prawa do zachowku. Jednakże żadne z zachowań powoda wobec matki nie może być ocenione negatywnie, mimo że z racji przeżyć rodzinnych i z subiektywnego punktu widzenia spadkodawczyni mogła nosić w sobie poczucie krzywdy.
W niniejszym przypadku nie zachodzą również przesłanki, o których mowa w art. 1008 pkt 1 i 2 KC, albowiem z ustalonego stanu faktycznego wynika, że zachowanie powoda mogło być oceniane wyłącznie z punktu widzenia uporczywego niedopełnienia obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy. W niniejszym postępowaniu brak jest danych świadczących o tym, by powód wbrew woli spadkodawczyni postępował uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego lub dopuścił się względem spadkodawczyni albo jednej z najbliższych jej osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
Z uwagi na brak spełnienia przesłanki wydziedziczenia, Sąd na podstawie art. 1008 KC a contrario uznał za bezskuteczne wydziedziczenie zawarte w rozrządzeniu testamentowym o treści: „„Synowi A. G. nie zostawię nic spadku ponieważ zadużo doznałam krzywdy tak że nic nie dostanie” i zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę stanowiącą równowartość ¼ wartości spadku. Wobec ustalenia, że udowodniona wartość spadku wynosi 240.000 zł, zaś ¼ wartości 60.000 zł, Sąd orzekł jak w punkcie I wyroku, zaś w pozostałym zakresie powództwo oddalił. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 20 czerwca 2017 r. I C 1662/12
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
