W systemie prawa polskiego instytucja zachowku została ukształtowana jako wierzytelność. W przepisie art. 991 § 1 KC ustawodawca wskazał krąg osób uprawnionych do zachowku (zstępni, małżonek, rodzice spadkodawcy) w określonej wysokości, stanowiącej część wartości udziału spadkowego (dwie trzecie jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, w pozostałych przypadkach – połowa), który danym osobom przypadł by przy dziedziczeniu ustawowym. Zgodnie zaś z przepisem art. 991 § 2 KC, osobom tym przyznano – jeśli nie otrzymały należnego im zachowku (w postaci darowizny, powołania do spadku lub zapisu) – roszczenie przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Powyższa reguła wynika wprost z brzmienia przepisu art. 991 § 1 KC Przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że wskazane osoby stają się uprawnionymi do zachowku wówczas, gdy w danej, konkretnej sytuacji i układzie rodzinnym istniejącym w chwili otwarcia spadku dziedziczyliby z ustawy.
Roszczenie o zachowek (o zapłatę sumy niezbędnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia) przysługuje uprawnionemu, jeżeli nie otrzymał on równowartości należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź też w postaci zapisu. Prawa osoby uprawnionej do zachowku mogą się zaktualizować wówczas, gdy spadkodawca:
– powołał inną osobę jako spadkobiercę testamentowego, uprawnionemu zaś nie przekazał odpowiedniej części majątku w drodze darowizny lub zapisu,
– nie rozrządził wprawdzie swym majątkiem przez testament, wobec czego uprawniony dziedziczy w drodze ustawy, jednak spadkodawca poczynił darowizny z uszczerbkiem dla uprawnionego.
Uprawniony do zachowku może wystąpić ze stosownym roszczeniem:
– w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercy testamentowemu lub spadkobiercy ustawowemu (w sytuacji, gdy dochodzi do dziedziczenia ustawowego może się bowiem zdarzyć, że z uwagi na poczynione przez spadkodawcę darowizny po ich doliczeniu do substratu zachowku okazuje się, iż spadkobiercy ustawowemu uprawnionemu do zachowku przypada ze spadku mniej, niż wynosi jego własny zachowek; w takim przypadku uprawniony mógłby kierować swoje roszczenie bądź to do współspadkobierców ustawowych, którzy otrzymali darowiznę zaliczoną do spadku, bądź też do współspadkobierców, którzy takiej darowizny co prawda nie otrzymali, ale sami nie są uprawnieni do zachowku);
– w drugiej kolejności – jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny należnego mu zachowku – przeciwko osobie obdarowanej przez spadkodawcę darowizną doliczoną do spadku przy obliczaniu zachowku (art. 1000 KC).
Zgodnie z art. 1008 KC spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny za zasadami współżycia społecznego,
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, albo rażącej obrazy czci,
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Jak podkreśla się w piśmiennictwie i orzecznictwie („Komentarz do Kodeksu Cywilnego” pod red. Gniewka, 2021 r. Legalis) wyliczenie w art. 1008 KC powodów, z uwagi na które testator może dokonać wydziedziczenia, tworzy katalog zamknięty. Brak jest możliwości dokonania wydziedziczenia z innej przyczyny, niż podana w tym przepisie (tak też w wyr. SA w Poznaniu z 29.12.2014 r., I ACa 572/14, L.). Przy tym to na spadkobiercy pozwanym w sprawie o zachowek ciąży obowiązek udowodnienia, że rzeczywiście zaistniały okoliczności wskazane przez spadkodawcę w testamencie jako przyczyna wydziedziczenia określonej osoby, natomiast rolą sądu jest ocena, czy okoliczności te wypełniają przynajmniej jedną z przesłanek wydziedziczenia wskazanych w art. 1008 KC (wyr. SA w Łodzi z 25.9.2014 r., I ACa 417/14, L.). Ostatnio jednak w orzecznictwie pojawia się też stanowisko, w myśl którego niezależnie od możliwości dokonania wydziedziczenia przez spadkodawcę na podstawie art. 1008 KC, możliwe jest obniżenie lub nawet pozbawienie możliwości uzyskania zachowku przez sąd na podstawie art. 5 KC z uwagi na sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego podjęte wobec spadkodawcy (wyr. SN z 28.3.2018 r., IV CNP 10/17, L.);
Jako pierwszy powód uzasadniający wydziedziczenie wymienia ustawodawca w art. 1008 pkt 1 KC uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, które to jeszcze musi się odbywać wbrew woli spadkodawcy. Ocenie Sądu podlega zatem okoliczność, czy tryb życia wydziedziczonego jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, czy był to stan trwały, a także czy było to akceptowane czy też nie przez spadkodawcę.
Ostatnią podstawą do wydziedziczenia, wymienioną w art. 1008 pkt 3 KC, jest uporczywe niedopełnianie przez uprawnionego do zachowku obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy. Zakres działań i zaniechań traktowanych na gruncie tego przepisu jako niedopełnianie obowiązków rodzinnych jest rozumiany szeroko, bowiem kwalifikuje się tu nie tylko uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, lecz także od pomocy, troski, opieki potrzebnej ze względu na wiek, stan zdrowia czy inną trudną sytuację życiową (B. Kordasiewicz, w: SPP, t. 10, 2015, s. 1060; M. Pazdan, w: K. Pietrzykowski, Komentarz KC, t. 2, 2011, art. 1008, Nb 13). W orzecznictwie uznano, że wypełnia przesłankę z art. 1008 pkt 3 KC „takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami.
W literaturze podnosi się, że z uwagi na postawiony w art. 1008 pkt 3 KC wymóg uporczywości trzeba przyjąć, że nie jest zasadne wydziedziczenie w razie pojedynczych czy krótkotrwałych zachowań (E. S.-B., Komentarz, 2011, s. 232), ani w razie niewypełniania obowiązków rodzinnych z przyczyn niezależnych od danej osoby (np. ze względu na to, że sama jest ciężko chora – T. Sokołowski, w: M. Gutowski, Komentarz KC, t. 2, 2016, s. 1725) bądź z uwagi na pozostawanie tej osoby w stanie wyłączającym swobodne lub świadome podejmowanie decyzji i wyrażenie woli (E. Skowrońska-Bocian, Komentarz, 2011, s. 232; E. Niezbecka, w: A. Kidyba, Komentarz KC, t. 4, 2012, s. 263).
Dla zasadności wydziedziczenia nie ma przy tym decydującego znaczenia wola spadkodawcy, lecz obiektywne istnienie przewidzianych przez ustawę w cytowanym powyżej art. 1008 KC podstaw wydziedziczenia.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W toku niniejszego procesu powódka dochodziła od pozwanego zapłaty kwoty 115.500,00 zł tytułem zachowku po zmarłym dziadku J. L. (1). Pozwany Z. L. podniósł natomiast, iż na mocy testamentu notarialnego sporządzonego przez spadkodawcę A. L. (1) została wydziedziczona. Wskazał, iż wydziedziczenie jest ważne i skuteczne, spadkodawca nigdy powódce nie przebaczył. W odpowiedzi na powyższy zarzut powódka podniosła, iż wydziedziczenie winno być uznane za bezskuteczne.
Przenosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy należy dokonać oceny, czy zachowanie powódki A. L. (1) spełnia określone normą art. 1008 KC przesłanki, które uprawniały spadkodawcę do jej wydziedziczenia. W ocenie Sądu pozwany, na którym w tym zakresie z mocy art. 6 KC spoczywał ciężar dowodu, sprostał temu wymogowi i wykazał, iż powódka dopuściła się zachowań, które dawały podstawę do jej wydziedziczenia. W testamencie J. L. (1) wskazał, iż wydziedzicza swoją wnuczkę A. L. (1) ze względu na to, iż dopuszcza się względem niego rażącej obrazy czci, a także uporczywie nie dopełnia względem J. L. (1) obowiązków rodzinnych, wykazuje względem niego rażącą niewdzięczność, znęca się psychicznie nad J. L. (1), a także pomawia go o zabójstwo babci A. L. (1).
W ocenie Sądu przeprowadzone w niniejszym procesie postępowanie dowodowe potwierdziło zaistnienie wskazanych w powyższym testamencie podstaw wydziedziczenia powódki. Jak zasadnie wskazuje pozwany, wydziedziczenie jest ważne i skuteczne, spadkodawca nigdy powódce nie wybaczył, a podane w testamencie powody wydziedziczenia polegają na prawdzie. Powódka, jak wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, przez kilka lat przed wydziedziczeniem, dopuściła się wobec spadkodawcy rażącej obrazy czci, nie tylko poprzez wyzywanie wulgarnymi słowami, ale przede wszystkim poprzez wielokrotne stawianie dziadkowi zarzutów znęcania się nad żoną I. L. oraz poprzez formułowanie najbardziej krzywdzącego i obraźliwego zarzut, iż przyczynił się on do śmierci swojej żony, który to zarzut wypowiedziała publicznie podczas uroczystości pogrzebowych I. L. Powyższe zarzuty nie znalazły potwierdzenia w inicjowanych przez ojca powódki D. L. (1) postępowaniach karnych, w sprawie o czyn z art. 207 § 1 KK odmówiono wszczęcia postępowania z braku danych dostatecznie uzasadniających popełnienie przestępstwa, zaś w sprawie o czyn z art. 155 KK umorzono śledztwo wobec stwierdzenia, że czynu nie popełniono. Mimo tego A. L. (1) nadal podnosiła powyższe zarzuty w sporze ze spadkodawcą, w szczególności w procesie zainicjowanym przez J. L. (1) i Z. L. o zachowek po I. L., żądając uznania dziadka oraz wuja za niegodnych dziedziczenia po zmarłej.
Powódka przez wiele lat tolerowała naganne zachowanie swojego ojca D. L. (1) w stosunku do dziadka, z którym był on bardzo skonfliktowany w związku ze swoją sytuacją finansową, długami, zaś konflikt powstał, gdy ojciec nie chciał już pomagać mu w spłacie długów. Rację ma strona powodowa, że powódka nie ponosi odpowiedzialności za zachowanie swojego ojca, ponosi jednak odpowiedzialność za swoją bierność w tym konflikcie rodzinnym, za odmowę udzielenia pomocy dziadkowi, który był bezsilny wobec awanturniczych zachowań D. L. (1), wreszcie za wspieranie ojca w zaostrzaniu konfliktu z dziadkiem. Tolerując naganne zachowanie ojca wobec dziadka nigdy, pomimo próśb dziadka, telefonów do niej od różnych członków rodziny, nie starała się uspokoić ojca, nigdy nie stanęła w obronie J. L. (1), ale wręcz wspierała ojca w jego nagannych zachowaniach wobec dziadka. Pomimo awantur wszczynanych przez D. L. (1) w domu dziadka, po nabyciu spadku po I. L., w tym udziału w zamieszkiwanej przez spadkodawcę nieruchomości przy ul. (…), powódka udzieliła ojcu notarialnego pełnomocnictwa do dysponowania w jej imieniu powyższą nieruchomością i nie cofnęła go, widząc w jak naganny sposób ojciec traktuje J. L. (1), że notorycznie wszczyna awantury, wulgarnie go wyzywa, wygania dziadka z jego domu. Sama powódka natomiast w tym czasie nie miała żadnych relacji z dziadkiem, nawet gdy była na zamieszkiwanej przez niego nieruchomości nie odwiedzała go, nie interesowała się jego stanem zdrowia, jego potrzebami, nawet z nim nie rozmawiała. Gdy spotkała dziadka, odwiedzając wuja J. S., brata zmarłej babci I. L., urządzała awantury, w czasie których wulgarnie wyzywała dziadka i wyganiała go z domu.
Powódka wbrew woli spadkodawcy wystąpiła przeciwko Z. L., jego synowi, z powództwem o wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z nieruchomości przy ul. (…), wiedząc, że opiekuje się on chorym już wówczas na białaczkę ojcem i zamieszkuje na nieruchomości za jego zgodą. Powódka nigdy nie udzieliła spadkodawcy żadnej pomocy, mimo iż była wspierana finansowo przez niego w czasie studiów, widziała że przez wiele lat przed śmiercią chorował na białaczkę, nie interesowała się jego stanem zdrowia, nie odwiedzała go podczas jego pobytów w szpitalu. Nie utrzymywała z dziadkiem zwykłych rodzinnych relacji, nie odwiedzała go z okazji imienin, czy Dnia Dziadka. Relacja rodzinne pomiędzy powódką i spadkodawcą zostały zupełnie zerwane. Powódka w sporze jej ojca z dziadkiem opowiedział się po stronie ojca, to doprowadziło do całkowitego zerwania więzi z dziadkiem i w następstwie doprowadziło do szeregu nagannych zachowań powódki wobec spadkodawcy.
Powyższe zachowania powódki, mimo że nie wynika to wprost z treści testamentu, winny być kwalifikowane jako uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego oraz jako uporczywie nie dopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych i dopuszczanie się rażącej obrazy czci spadkodawcy. Zatem są to zachowania, które zgodnie z normą art. 1008 KC stanowią podstawę wydziedziczenia.
Mając powyższe na uwadze Sąd uznał, iż dokonane przez spadkodawcę J. L. (1) w testamencie wydziedziczenie jest ważne i prawnie skuteczne. Wydziedziczenie rodzi skutek w postaci pozbawienia prawa do zachowku. Wobec tego powódce A. L. (1) nie służy prawo żądania zachowku po zmarłym dziadku J. L. (1). Mając powyższe na uwadze Sąd oddalił powództwo jako nie znajdujące prawnego ani faktycznego uzasadnienia. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 24 listopada 2021 r. I C 805/17
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
