Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawnionym jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.
Powołany przepis określa wąski krąg osób potencjalnie uprawnionych do zachowku, uzależniając dodatkowo powstanie ich roszczenia od tego, by w konkretnym stanie faktycznym były one powołane do spadku z ustawy. Jeżeli ustalono, że osoby takie są uprawnione do zachowku, dalszej ocenie podlega czy w drodze spadkobrania otrzymały one cały należny im zachowek. Jeżeli nie, wówczas przysługuje im roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku, a jeżeli w wyniku dziedziczenia, zapisu czy darowizny uzyskały korzyść mniejszą niż należny im zachowek, przysługuje im roszczenie o uzupełnienie sumy potrzebnej do pokrycia zachowku. W pierwszej kolejności roszczenie o zachowek kierowane jest przeciwko spadkobiercom.
Określenie wartości zachowku wymaga ustalenia: wielkości udziału spadkowego, jaki przypadałby osobie uprawnionej do zachowku na podstawie ustawy, rodzaju ułamka, o którym stanowi art. 991 § 1 KC, wartości spadku według stanu z dnia jego otwarcia i cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku oraz ewentualnie wartości zaliczanej darowizny według stanu z chwili jej dokonania i cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku (tak między innymi Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 26 marca 1985 roku, III CZP 75/84, OSNCP 1985 rok, nr 10).
O wysokości zachowku decydują, zatem dwa czynniki: kwalifikacje osobiste uprawnionego (jego małoletniość lub trwała niezdolność do pracy) oraz wartość udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Pierwszą czynnością podejmowaną w celu obliczenia zachowku jest ustalenie wartości spadku. Chodzi o czystą wartość spadku (por. Elżbieta Skowrońska-Bocian, „Komentarz do kodeksu cywilnego” 2008 rok, s. 182, pkt 1; Adam Szpunar, „Uwagi o obliczaniu wysokości zachowku”, s. 14). Przy obliczaniu substratu zachowku bierze się pod uwagę wszystkie prawa majątkowe należące do spadku według ich stanu w chwili otwarcia spadku. W przypadku wierzytelności nie uwzględnia się w związku z tym narosłych od tej daty odsetek (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 1997 roku, I CKU 30/97, OSNC 1997 rok, Nr 10, poz. 149; zgodnie z art. 207 KC w związku z art. 1035 KC, przypadają one spadkobiercom w stosunku do wielkości udziałów). Przedmiotów nabytych po otwarciu spadku przez spadkobierców zarządzających spadkiem również nie bierze się pod uwagę. Przy określaniu wartości stanu czystego spadku, od aktywów należy odjąć pasywa istniejące w chwili otwarcia spadku, łącznie z zobowiązaniami podatkowymi (por. Adam Szpunar, „Uwagi o obliczaniu wysokości zachowku”, s. 23 i 24).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2004 roku (II CK 444/02, OSP 2007 rok, Nr 4, poz. 51, s. 301), podsumował, iż obliczając zachowek, przeprowadza się następujące operacje: ułamek określający udział spadkowy, stanowiący podstawę do obliczenia zachowku (ustalony na podstawie art. 931 KC i nast. i skorygowany stosownie do art. 992 KC), mnoży się przez dwie trzecie lub jedną drugą (w zależności od kwalifikacji personalnych uprawnionego określonych w art. 991 § 1 KC), uzyskany zaś w ten sposób ułamek mnoży się przez wartość substratu zachowku (tę zaś ustala się stosownie do postanowień art. 993-995 KC).
W sprawie o zachowek rolą powoda jest wykazanie składu i wartości majątku spadkowego według stanu z daty otwarcia spadku, a cen z daty orzekania, tak aby Sąd dysponował materiałem dowodowym pozwalającym na ustalenie składu i wartości spadku, a także stanu czynnego spadku. Natomiast, jak przyjmuje się w orzecznictwie, w sprawie o zachowek rolą sądu nie jest zarządzenie dochodzeń w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie ani też sąd nie jest zobowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (tak między innymi Sąd Okręgowy dla Warszawy – Pragi w Warszawie w wyroku z dnia 6 listopada 2019 roku, I C 5/17, opubl. L.).
Stosownie do przepisu art. 993 KC, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Przy ustalaniu prawa do zachowku dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę, z pewnymi wyjątkami. Doliczeniu do spadku nie podlegają drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach. Z zasady więc chodzi o darowizny o niewielkiej wartości wręczane z różnych okazji, przy czym dokonywanie oceny powinno odbywać się przy uwzględnieniu sytuacji majątkowej stron umowy darowizny (art. 994 § 1 KC). Doliczeniu nie podlegają także darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku dokonane przed więcej niż dziesięcioma laty, licząc wstecz od otwarcia spadku (art. 994 § 1 KC). Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego (art. 994 § 2 KC). Przy zaliczaniu na poczet zachowku nie ma znaczenia przedmiot darowizny i cel, w jakim została ona dokonana (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2011 roku, III CZP 136/10, Lex nr 844761).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W niniejszej sprawie powód K. N. (1) żądał zasądzenia od pozwanej K. N. (2) kwoty 35.344 zł tytułem zachowku po ojcu W. N. wraz z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty. Pozwana wniosła o oddalenie powództwa w całości. Przyznała, że w skład spadku po W. N. wchodzi prawo własności nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (…), zakwestionowała jednak jej wartość wskazaną przez powoda. Podniosła, że budynek mieszkalny na nieruchomości został wzniesiony w czasie małżeństwa pozwanej i spadkodawcy z kredytu hipotecznego zaciągniętego przez W. N., a spłacanego przez pozwaną i spadkodawcę, a nakłady na spłatę kredytu i sfinansowanie wykończenia domu to w 1/2 części nakłady K. N. (2), które powinny zostać rozliczone przy ustalaniu wartości nieruchomości. Wskazała, że nakłady na nieruchomość w postaci prac remontowych na II piętrze budynku mieszkalnego w kwocie około 35.000 zł poniosła córka spadkodawcy A. B. (3). Dodatkowo zgłosiła do rozliczenia koszty pogrzebu spadkodawcy w łącznej kwocie 17.280 zł. Zaznaczyła, że powód uzyskał w dniu 13 stycznia 1998 roku darowiznę od ojca w postaci samochodu oraz że będąc osobą dorosłą i posiadając własną rodzinę wielokrotnie otrzymywał od ojca na bieżące utrzymanie i inne wydatki kwoty pieniężne od 100 zł do kilku tysięcy złotych, co dało łącznie kwotę 30.000 zł. Podniosła, że w okolicznościach niniejszej sprawy zachodzą podstawy do pozbawienia powoda całości zachowku na podstawie art. 5 KC.
W. N. pozostawił żonę K. N. (2), którą w testamencie notarialnym z dnia 9 kwietnia ustanowił swoim jedynym spadkobiercą oraz czworo dzieci – córki: E. D., M. W., A. B. (3) i syna K. N. (1). Pozwana była zatem legitymowana biernie w niniejszym procesie. Natomiast, powód był legitymowany czynnie, bowiem w przypadku dziedziczenia ustawowego dochodziłby do dziedziczenia po W. N.. Skoro powód był legitymowany do wystąpienia z żądaniem zachowku należało przejść do rozważenia wysokości należnego mu zachowku.
K. N. (1) w chwili otwarcia spadku po W. N. był osobą pełnoletnią. Powód nie wykazał, aby miała orzeczoną trwałą niezdolność do pracy. Zgodnie z ustawą do spadku po W. N. powołani byli żona oraz czworo dzieci. W tej sytuacji, w przypadku dziedziczenia ustawowego, żona dziedziczyłaby spadek w 4/16 części, a każde z dzieci po 3/16 części. A zatem, w przypadku powoda ułamek, obliczony zgodnie z art. 991 § 1 KC, wynosi 3/32 substratu zachowku.
Określając wartość spadku należy brać pod uwagę jego stan z chwili śmierci spadkodawcy i cen z daty orzekania o zachowku. Z ustaleń poczynionych w tej sprawie wynika, że jednym składnikiem majątku spadkowego była nieruchomość położona w Ł. przy ul. (…). Powód twierdził wprawdzie, że zmarły pozostawił również samochód F. (…). Jednakże, jak wynika ze zgromadzonego materiału dowodowego w postaci umowy sprzedaży samochodu oraz zeznań świadków, samochód ten został sprzedany przez W. N. w dniu 9 kwietnia. Natomiast, uzyskane ze sprzedaży pieniądze w kwocie 10.000 zł zostały przez spadkodawcę przeznaczone na spłatę pożyczki w kwocie 5.000 zł zaciągniętej na pokrycie kosztów naprawy tego pojazdu, a kwota 5.000 zł została podarowana wnuczkom. W rezultacie, w dacie śmierci W. N. pieniądze te nie wchodziły już w skład jego majątku. Powód wskazywał, iż budzi wątpliwość, czy to spadkodawca, który zmarł w dniu 20 kwietnia 2017 roku, podpisał umowę sprzedaży samochodu. Jednakże, nie przedstawił w tym zakresie żadnych dowodów, a to na nim spoczywał w tym zakresie ciężar udowodnienia.
Pozwana kwestionowała wartość nieruchomości położonej przy ul. (…) w Ł.. Wskazała, że zgodnie z posiadanymi przez nią informacjami aktualna wartość nieruchomości, przy uwzględnieniu jej aktualnego stanu wymagającego remontów, oscyluje w granicach 250.000 zł. K. N. (2) nie podała jednak jaka jest w jej ocenie konkretna wartość tej nieruchomości według jej stanu na dzień otwarcia spadku. Powód twierdził, że wartość nieruchomości jest taka jak wskazał w pozwie lub wyższa. Strony nie wskazały niespornej wartości nieruchomości, która mogłaby stanowić podstawę wyliczenia czystej wartości spadku. Natomiast, K. N. (1) nie zgłosił wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego do spraw wyceny nieruchomości celem ustalenia wartości rynkowej owej nieruchomości.
W niniejszej sprawie, nie ulega wątpliwości, że powołanie dowodów na wykazanie zasadności roszczenia i jego wysokości obciążało powoda już w pozwie. Powód powinien był w pozwie nie tylko jasno wykazać czego się domaga, ale też powołać dowody na wykazanie zasadności swojego żądania, w tym wniosek o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego do spraw wyceny nieruchomości na wypadek kwestionowania jej wartości przez pozwaną. Zwłaszcza, że pozwana już na etapie przedsądowym, w odpowiedzi na wezwanie do zapłaty zachowku, kwestionowała wskazaną przez powoda wartość nieruchomości przy ul. (…) w Ł.. Albowiem, zawsze zachodzi obiektywna potrzeba powołania w pozwie dowodów na wykazanie zasadności swoich roszczeń w zakresie żądanej ochrony prawnej. Powód do zamknięcia rozprawy nie zgłosił wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego. Kodeks postępowania cywilnego daje wprawdzie stronom możliwość przedstawienia nowych dowodów w postępowaniu odwoławczym (art. 381 KPC). Możliwość ta jest jednak obostrzona określonymi warunkami – potrzeba powołania się na dany dowód musi się ujawnić już po zakończeniu postępowania przed Sądem pierwszej instancji – przy czym strona nie może skutecznie żądać ponowienia lub uzupełnienia dowodu w postępowaniu apelacyjnym jedynie dlatego, że spodziewała się korzystnej dla siebie oceny określonego dowodu przez Sąd pierwszej instancji (por. wyrok Sądu N. z dnia 10 lipca 2003 roku, I CKN 503/01, LEX nr 121700; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 marca 1999 roku, I PKN 640/98, OSNP 2000/10/389).
Konkludując, wobec nieudowodnienia przez powoda wartości nieruchomości przy ul. (…) w Ł. według stanu na dzień otwarcia spadku, a cen aktualnych, Sąd nie dysponował materiałem pozwalającym na ustalenie czystej wartości spadku i substratu oraz podstawą do obliczenia należnego powodowi zachowku. W konsekwencji, powództwo podlegało oddaleniu w całości jako nieudownione co do wysokości.
W tej sytuacji, jedynie dla porządku wskazać należy, iż od ustalonej we wskazany powyżej sposób wartości nieruchomości odjęciu podlegały wszelkie długi spadkowe, w tym koszty pogrzebu spadkodawcy, czy wierzytelności osób trzecich w stosunku do spadkodawcy, w tym wierzytelność A. B. (3) z tytułu poczynionych na nieruchomość nakładów oraz nakłady dokonane na nieruchomość stanowiącą majątek osobisty spadkodawcy z majątku wspólnego W. N. i K. N. (2) w postaci wybudowania budynku mieszkalnego oraz spłaty kredytu zaciągniętego na jego budowę. Wysokość kosztów pochówku, pogrzebu oraz postawienia nagrobka spadkodawcy wynika ze złożonych do akt sprawy dokumentów i opiewa na łączną kwotę 17.280 zł, którą należało pomniejszyć o pobrany przez pozwaną zasiłek pogrzebowy w kwocie 4.200 zł. Natomiast, jak wskazano powyżej, brak wniosków dowodowych dotyczących wyceny nieruchomości przy ul. (…) w Ł. oraz wyceny nakładów dokonanych na przedmiotową nieruchomość przez małżonków W. N. i K. N. (2) oraz A. B. (3), powodował, że bezprzedmiotowe było dokonywanie ustaleń faktycznych dotyczących zakresu owych nakładów. Jednocześnie, zrozumiałym jest, iż pełnomocnik pozwanej, wobec braku wniosku powoda o powołanie biegłego do spraw wyceny nieruchomości na okoliczność wartości nieruchomości przy ul. (…) w Ł., nie zgłosił ostatecznie wniosku o dopuszczenie dowodu z opinii biegłego w celu wyceny nakładów dokonanych prze małżonków W. N. i K. N. (2) oraz A. B. (3). Albowiem, prowadzenie postępowania dowodowego w tym zakresie, wobec nieduowodnienia wartości spadku, było zbędne i wiązał się z niepotrzebnymi kosztami.
Powód jest uprawnionym do zachowku, a jak już wspomniano powyżej darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 1 czerwca 2004 roku, I ACa 285/04, OSAB 2004 rok, nr 3, poz. 3; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 12 listopada 1996 roku, I ACr 308/96, OSA 1997 rok, nr 11-12, poz. 68). A zatem, doliczeniu do spadku podlegały wszystkie darowizny dokonane przez W. N. na rzecz syna K. N. (1), za wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych, w tym darowizna samochodu marki Ż., której wartość nie została jednak ustalona wobec braku wniosków dowodowych w tym zakresie. Jak wynika ze zgromadzonego materiału dowodowego, spadkodawca dokonał na rzecz syna ustalonych powyżej darowizn pieniężnych w kwocie co najmniej 18.000 zł. Jednakże, wobec nieudowodnienia wartości spadku, nie jest możliwe doliczenie do spadku owych darowizn, a następnie zaliczenie ich na poczet należnego powodowi zachowku zgodnie z art. 991 § 2 KC. Skoro powód nie udowodnił wysokości należnego mu zachowku, co skutkowało oddaleniem powództwa, nie zachodziła potrzeba odnoszenia się do podnoszonego przez pozwaną zarzutu sprzeczności dochodzonego pozwem roszczenia z zasadami współżycia społecznego. Wyrok Sądu Rejonowego – II Wydział Cywilny z dnia 15 stycznia 2021 r. II C 120/18
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
