Zgodnie z przepisem art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Na podstawie, § 2 jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Instytucja zachowku charakteryzuje się tym, że swoboda dysponowania majątkiem za życia, na przykład w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwala na dowolne dysponowanie majątkiem. Instytucja zachowku zmierza do zapewniania ochrony praw najbliższych członków rodziny zmarłego.
Obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek należy do długów spadkowych, o których stanowi art. 922 § 3 KC Jak wynika z przytoczonego przepisu, z prawa do zachowku wynika roszczenie pieniężne skierowane do spadkobiercy powołanego przez spadkodawcę do dziedziczenia. Rozmiar tego roszczenia uzależniony jest od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby osobie uprawnionej przy dziedziczeniu ustawowym. Obowiązek zapłaty zachowku powstaje z chwilą śmierci spadkodawcy. Roszczenie o zachowek powstaje wówczas, gdy spadkodawca sam nie zapewnił uprawnionemu należnego mu zachowku, czy to w postaci dziedziczenia, ustanowienia zapisu lub dokonania darowizny. Dopiero w przypadku, gdy uprawniony nie uzyska żadnych korzyści ze spadku powstaje po jego stronie roszczenie w stosunku do spadkobiercy o zapłatę zachowku lub, gdy uprawniony uzyskał korzyść jedynie w części, roszczenie o uzupełnienie zachowku.
Ustalenie wysokości zachowku składa się z kilku etapów. Po pierwsze, należy określić ułamek stanowiący podstawę do obliczania zachowku. Po drugie, ustala się tzw. substrat zachowku, na który składa się stan czysty spadku wraz z doliczonymi darowiznami. Po trzecie, mnoży się substrat zachowku przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Wynik mnożenia stanowi zachowek. Czysta wartość spadku to aktywa spadku pomniejszone o pasywa. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się jednak długów z tytułu zapisów zwykłych i poleceń (art. 993 KC). W orzecznictwie przyjmuje się również, że o składzie spadku decyduje zawsze chwila otwarcia spadku.
W myśl art. 922 § 3 KC, do długów spadkowych należą koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Koszty te obejmują wydatki związane z uzyskaniem miejsca na grób, nabyciem trumny, urządzeniem ceremonii pogrzebowej. Chodzi tu jednak wyłącznie o koszty (wydatki) już poniesione (por. wyr. SN z 8.8.1973 r., I CR 554/73, L.; wyr. SA w Łodzi z 29.8.1995 r., I ACr 440/95, OSA 1995, Nr 6, poz. 44; wyr. SA w Katowicach z 28.11.1996 r., III APr 34/96, Pr. Pracy 1997, Nr 12, s. 43).
Sąd samodzielnie ustala skład i wartość spadku dla potrzeb ustalenia zachowku. W uchw. z 17.5.1985 r. (III CZP 69/84, OSNCP 1986, Nr 3, poz. 24) SN wyjaśnił, że w procesie o zachowek sąd samodzielnie rozstrzyga w ramach swej kognicji wszystkie zagadnienia prawne niezbędne dla rozstrzygnięcia procesu, jako o przesłankach prejudycjalnych. W przypadku gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku dorobkowym, dopuszczalne jest w procesie o roszczenia z tytułu zachowku samodzielne ustalenie przez sąd orzekający stanu i wartości spadku bez uprzedniego postępowania o dział spadku lub o podział majątku, który był objęty małżeńską wspólnością ustawową.
Zgodnie zaś z treścią art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Swoboda dysponowania majątkiem za życia, np. w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy. Stąd też osoba fizyczna ma przynajmniej moralny obowiązek wspierania przywołanych członków najbliższej rodziny, w tym też pozostawienia im korzyści ze spadku. Jednakże o tym kto i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decyduje ustawa.
Należy w tym miejscu wskazać, że artykuł 1000 KC reguluje problem uzyskania kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku (art. 993-995 KC), przy czym należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny. Wprawdzie przepis stanowi o sumie pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, nie powinno jednak budzić wątpliwości, że uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku jak też od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku (zob. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki pod red. A. Kidyby, publ.).
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 roku, sygn. akt III CSK 255/07). Nieuwzględnienie takich darowizn przy obliczaniu zachowku czyniłoby ochronę osób najbliższych, ustanowioną w ustawie, całkowicie iluzoryczną. O tym, że uprawnionym do zachowku jest też spadkobierca powołany do dziedziczenia wskazuje chociażby treść art. 998 § 1 KC Użycie zaś w art. 991 KC słowa ,,byliby’’ ma natomiast określić, że zachowek nie zawsze przysługuje zstępnym czy rodzicom, lecz tylko wtedy, gdy osoby te dziedziczyłyby z ustawy w danej, konkretnej sytuacji (jeżeli pozostały dzieci, rodzice nie są uprawnieni do zachowku, itd.). Ustawodawca postanowił, że głównym adresatem roszczenia o zachowek jest spadkobierca (art. 991 § 2 KC), a dopiero kiedy otrzymanie od spadkobiercy zachowku jest niemożliwe, uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 KC).
W myśl art. 928 § 1 KC Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego. § 2. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku.
Skoro zachowek należy się na podstawie art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, to uznać należy, że uznanie którejś z tych osób za niegodną dziedziczenia sprawia, że jako wyłączona w ten sposób od dziedziczenia przestaje należeć do kategorii tych, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, a co za tym idzie – pozbawiona zostaje możliwości dochodzenia zachowku.
Przyczyny niegodności ujęto w art. 928 § 1 KC w trzech grupach. Należy przy tym podkreślić, że wyliczenie to jest wyczerpujące, stanowi katalog zamknięty, co oznacza, że niedopuszczalne jest rozciąganie tych unormowań na inne, choćby podobne sytuacje (zob. J. S. Piątowski, H. Witczak, A. Kawałko, w: SPP, t. 10, 2013, s. 163). Poza przyczynami przewidzianymi w prawie spadkowym nie można na podstawie art. 5 KC uznać spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia z innych przyczyn, choćby przyczyny te uzasadniały potraktowanie postępowania spadkobiercy jako sprzecznego z zasadami współżycia społecznego (zob. orz. SN z 10.12.1999 r., II CKN 627/98, L.).
W toku sprawy o uznanie spadkobiercy za niegodnego sąd jest związany prawomocnym wyrokiem skazującym co do faktu popełnienia przestępstwa, a także w zakresie oceny, czy przestępstwo zostało popełnione z winy umyślnej. Sąd cywilny dokonuje natomiast samodzielnie oceny, czy przestępstwo jest przestępstwem „ciężkim”. Sąd orzekający powinien mieć na względzie okoliczności konkretnej sprawy. W konkretnym stanie faktycznym bowiem może się okazać, że obiektywnie „lekkie” przestępstwo będzie stanowić, ze względu na np. nasilenie złej woli spadkobiercy, podstawę niegodności. W każdym przypadku jednak czyn, jakiego spadkobierca dopuszcza się przeciwko spadkodawcy, by mógł być uznany za podstawę niegodności musi spełniać przesłanki czynu zabronionego, o jakim mowa w kodeksie karnym.
Sprawa sadowa opracowana przez Kancelarię
Bezspornie spadkobierczynią testamentową w rozpoznawanej sprawie była pozwana T. L., która w całości nabyła spadek po zmarłym ojcu J. F. (1), zaś w przypadku dziedziczenia ustawowego do spadku powołana zostałaby także żona K. F. (1) – art. 931 § 1 KC Pozwana nie kwestionowała podstawy prawnej (zasady) swoje odpowiedzialności i uznała roszczenie powódki w kwocie 8.206,80 złotych tytułem zachowku. Kwestionowała wysokość żądanej przez powódkę z tego tytułu kwoty (ponad uznaną).
W niniejszej sprawie strony nie kwestionowały składu i wartości masy spadkowej, przyjmując, iż w jej skład wchodzą składniki w wysokości określonej postanowieniem Sądu Rejonowego o łącznej wartości 216.532,48 złotych. Czysta wartość spadku po J. F. (1) wynosiła zatem połowę tej kwoty, tj. 108.266,24 złotych. Co prawda w treści pozwu strona powodowa wskazała, iż wartość majątku wspólnego małżonków F. wynosiła kwotę 216.535,48 złotych, a zatem połowa tej kwoty, tj. kwota 108.267,74 złotych stanowiła czystą wartość spadku po zmarłym J. F. (1).
W toku niniejszego postępowania ustalono, iż w 1994 roku z majątku wspólnego małżonków dokonano na rzecz pozwanej T. L. darowiznę w wysokości 38.000.000 złotych z przeznaczeniem na zakup samochodu. Druga darowizna w wysokości 48.000.000 złotych została dokonana w celu wykupu mieszkania w całości z majątku osobistego powódki K. F. (2). Wobec powyższych ustaleń tylko pierwszą z darowizn, dokonaną z majątku wspólnego małżonków F. należało w ½ zaliczyć do wartości spadku. Zgodnie z art. 995 § 1 KC wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. W związku z tym, zadaniem Sądu było obliczenie wartości darowizny według cen obowiązujących w dacie wyrokowania. Sąd przyjął jako punkt odniesienia przeciętne miesięczne wynagrodzenie, które w 1994 roku wynosiło 5.328.000 złotych, zaś w marcu 2016 roku 4.350,83 zł. Na tej podstawie ustalił, iż aktualna wartość dokonanej w 1994 roku przez spadkodawcę darowizny w wysokości 19.000.000 złotych wynosi 15.515 złotych ((19.000.000 zł) 5.328.000) * 4.350,83 zł). Zwaloryzowana darowiznę należało zatem doliczyć do wartości spadku. Łącznie więc substrat zachowku wyniósł kwotę 123.781,24 złotych.
W tym miejscu wskazać należy, iż zgodnie z art. 996 KC jedynie darowiznę dokonaną przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. W świetle powyższego nie sposób zgodzić się z argumentacją strony pozwanej, jakoby darowizna poczyniona przez pozwaną na rzecz powódki powinna zmniejszyć czystą wartość spadku, od którego ustalany jest zachowek. Pozwana nie jest bowiem spadkodawcą w niniejszej sprawie.
Jak już zaznaczono uprzednio, przy obliczaniu wysokości zachowku należy ustalić czystą wartość spadku. Wartość ta, to różnica między wysokością aktywów wchodzących w skład spadku, a wysokością długów spadkowych. W przedmiotowej sprawie, strona pozwana podnosiła, iż do pasywów należało zaliczyć, stosownie do treści art. 922 § 3 KC, koszty pogrzebu spadkodawcy w łącznej kwocie 10.350 złotych, na którą składa się kwota 8.800 złotych za pomnik oraz kwota 1.550 złotych za stypę. Pozwana poniosła także koszty postępowania spadkowego w łącznej kwocie 1.810,94 złotych, na którą składa się kwota 50 złotych tytułem kosztów sądowych oraz kwota 1.760,94 złotych tytułem postępowania w sprawie spisu inwentarza. Nadto, pozwana poniosła koszty postępowania w przedmiocie podziału majątku w wysokości 3.361,27 złotych.
Sąd za zasadne uznał stanowisko strony pozwanej, dotyczące odliczenia od wartości spadku nakładów poczynionych przez nią na zorganizowanie stypy po zmarłym w kwocie 1.550 złotych oraz ½ wydatków na pomnik dla zmarłego, tj. w kwocie 4.400 złotych. Wskazać należy, iż nie można zgodzić się z powódką, iż koszty te są zawyżone. Zorganizowanie po pogrzebie stypy w restauracji jest powszechnie praktykowane w polskich kręgach kulturowych. Poniesione przez pozwaną koszty z tym związane (1.550 zł) nie jawią się jako wygórowane. Ceny dań restauracyjnych, które oscylują wokół kilkudziesięciu złotych za porcję, co jest wiedzą powszechnie dostępną. W takiej sytuacji w przeliczeniu ogólnych kosztów stypy na jednego żałobnika nie jest to wydatek wygórowany – 25 złotych. Nadto podkreślenia wymaga fakt, iż samo zorganizowanie i poniesienie powyżej kwoty przez pozwaną nie było kwestionowane przez powódkę. Powódka kwestionowała jedynie wysokość tych wydatków, niewykazując jednak, aby były one nadmierne. Wydatki te zostały jednak w całości wykazane przez pozwaną i w ocenie niniejszego Sądu są one uzasadnione. Tym bardziej, iż zmarły był osobą lubianą, albowiem na sam jego pogrzeb przybyło ponad 200 osób. W kręgach kultowych stron postępowania oraz spadkodawcy zorganizowanie przez najbliższą rodzinę zmarłego poczęstunku dla żałobników jest ogólnie przyjętym zwyczajem, o którym mowa w art. 922 § 3 KC, w związku z czym koszt jego wyprawienia powinien zostać zaliczony do długów spadkowych i odliczony od substratu zachowku (123.781,24 zł – 1.550 zł = 122.231,24 zł).
Sąd uznał zarówno samo postawienie pomnika, jak i cenę jego postawienia poniesioną przez pozwaną. W ocenie niniejszego Sądu jednakże uznanie tych kosztów w pełnej wysokości byłoby niezasadne. Przede wszystkim wskazać należy, iż wykonanie pomnika za kwotę 8.800 złotych nastąpiło dla dwóch osób zmarłych – J. F. (2) i J. F. (1), albowiem zmarły J. F. (1) został pochowany wraz ze swoją pierwszą żoną w kwaterze rodzinnej. Jakkolwiek Sąd rozumie argumentację strony pozwanej, iż nowy nagrobek został postawiony tylko i wyłącznie z powodu śmierci i pochówku J. F. (1), nie może w całości zaliczyć jego kosztów na poczet długów spadkowych. Wszak nagrobek został postawiony również dla innej osoby, nie będącej spadkodawcą w niniejszym postępowaniu. W świetle powyższego, Sąd uznał za zasadny koszt postawienia pomnika w wysokości ½ kwoty wskazanej przez pozwaną, a zatem w kwocie 4.400 złotych i taką też kwotę odliczył od substratu zachowku (122.231,24 zł – 4.400 = 117.831,24 zł).
Biorąc pod uwagę powyższe, stwierdzić należy, iż czysta wartość spadku wyraża się kwotą 117.831,24 złotych. W wypadku dziedziczenia ustawowego wartość udziału spadkowego powódki wynosiłaby 58.915,62 złote (1/2 z 117.831,24 zł).
W niniejszej sprawie kwestią sporną pozostawało, czy na podstawie art. 991 § 1 KPC powódce przysługuje ½ czy też ⅔ wartości udziału spadkowego. W tym miejscu wskazać należy, iż dla oceny, czy powódka powinna korzystać z uprzywilejowania, o jakim mowa w art. 991 § 1 KC, decydująca jest data otwarcia spadku, to jest dzień. Z materiału dowodowego zebranego w niniejszej sprawie wynika, iż powódka w chwili śmierci męża nie była zdolna do wykonywania pracy zawodowej w pełnym wymiarze czasu pracy, na ogólnym rynku pracy, przede wszystkim z uwagi na podeszły wiek – 73 lata. Od 1991 roku powódka przebywała bowiem na emeryturze. Zgodnie natomiast z orzecznictwem już sam bardzo zaawansowany wiek uzasadniać może zaliczenie danej osoby do osób trwale niezdolnych do pracy w rozumieniu art. 991 § 1 KC (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 11 stycznia 2013 roku, sygn. V ACa 989/12, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 roku, sygn. IV CK 158/02). Nadto, wskazać należy, iż krótko po śmierci męża powódka uzyskała orzeczenie o niepełnosprawności. Biorąc zatem pod uwagę treść art. 991 § 1 KC, wartość przysługującego powódce zachowku Sąd ustalił na poziomie ⅔ wartości udziału spadkowego, który w niniejszej sprawie wynosi 39.277,08 złotych. Wyrok Sądu Rejonowego – II Wydział Cywilny z dnia 25 kwietnia 2016 r. II C 1611/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
