Zgodnie z art. 991 § 1 KC. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Z kolei w myśl § 2 tego przepisu, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Swoboda dysponowania majątkiem za życia, na przykład w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy, które zresztą czasem przyczyniają się do tworzenia lub powiększania majątku spadkowego. Stąd też osoba fizyczna ma przynajmniej moralny obowiązek wspierania rodziny, w tym też pozostawienia im korzyści ze spadku. Jednakże o tym, kto, jakie i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decyduje ustawa. Można więc twierdzić, że w kręgu rodziny zmarłego istnieją osoby, którym pozostawienie korzyści jest obligatoryjne w zakresie określonym w ustawie. Wobec tego zasadą jest, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozrządzić majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem najbliższych.
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Nie ma więc znaczenia, w jakiej postaci roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku zostały zaspokojone. W każdym też przypadku, gdy uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
W myśl art. 994 § 1 KC przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku.
Prawidłowa wykładnia art. 994 § 1 KC powinna być taka, że niemożność doliczenia do spadku po upływie dziesięciu lat wstecz licząc od śmierci spadkodawcy dotyczy tylko darowizn, które dokonane były na rzecz osób obcych, nie będących ani spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku (zob. wyrok SA IACr 308/96 OSA 1997/11-12/68).
Zgodnie z art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
W takim wypadku w grę wchodzi roszczenie uprawnionego o zachowek w stosunku do obdarowanego na podstawie art. 1000 KC, mające charakter „awaryjny” w tym sensie, że aktualizuje się jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku w całości lub w części. Stanowisko, iż status spadkobiercy ustawowego wyklucza możliwość wystąpienia z roszczeniem o zachowek wobec obdarowanego przez spadkodawcę nie uwzględnia treści tak rozumianego przepisu art. 1000 KC i prowadzi w konsekwencji do tego, że uprawnionego można byłoby pozbawić korzyści ze spadku, zagwarantowanej mu ustawowo w postaci prawa do zachowku, mimo braku wydziedziczenia (patrz: uzasadnienie wyroku SN z dnia 30 stycznia 2008 r. III CSK 255/2007, OSP 2009/5 poz. 54; glosa J. Kremisa do ww. wyroku, OSP 2009/5 str. 364, Lex Polonica 2028738, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 20.11.2012 r. IA Ca 501/12 nr). Na możliwość dochodzenia od obdarowanego należnego spadkobiercy zachowku nie wpływa też fakt, że obdarowany sam jest osobą uprawnioną do zachowku(wyrok SN z 13.02.2004 r. II CK 444/02 nr).
Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 21 czerwca 2012 roku (III CZP 29/12), podczas ustalania zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego następcy na podstawie umowy przewidzianej w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych.
Sąd Najwyższy wskazał, że kwalifikacja prawna umowy dokonywana przez same strony może mieć istotne znaczenie dla ustalenia rzeczywistych intencji stron, jednakże nie jest decydująca. W przypadku oświadczeń woli ujętych w formie pisemnej , czyli wyrażonych w dokumencie , sens tych oświadczeń ustala się przyjmując za podstawę wykładni przede wszystkim tekst dokumentu. W procesie jego interpretacji podstawowa rola przypada językowym regułom znaczeniowym. Wykładni dokonuje się z uwzględnieniem kontekstu , w tym także związków treściowych występujących między zawartymi w tekście postanowieniami. Uwzględnieniu podlegają także okoliczności , w jakich oświadczenie zostało złożone , jeżeli dokument obejmuje takie informacje , a także cel oświadczeń wskazany w tekście postanowień lub zrekonstruowanych na podstawie zawartych w nim ustanowień (uchwała 7 Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 29.06.1995 r. , sygn.. III CZP 66/95, OSNCP 1995, z.12, poz. 168).
Intencją ustawodawcy wynikającą z ustawy ubezpieczeniu rolników jest przekazanie gospodarstwa rolnego następcy, który ma zapewnić kontynuację procesu efektywnego gospodarowania, w zamian za objęcie przekazującego świadczeniem z ubezpieczenia społecznego głównie w postaci emerytury lub renty inwalidzkiej (rodzinnej), a ponadto zapewnienia mu prawa do bezpłatnego korzystania z lokalu mieszkalnego i pomieszczeń gospodarskich, użytkowania działki gruntu rolnego itd. Przekazane zaś gospodarstwo rolne musi stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, obejmującą grunty rolne i leśne wraz z budynkami, urządzeniami i inwentarzem oraz prawa i obowiązki związane z prowadzeniem gospodarstwa,
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
J. T. (1) wniósł przeciwko J. T. (2) pozew o zapłatę 98.937 zł. W uzasadnieniu pozwu wskazał , że strony są dziećmi zmarłego J. T. (3). W dniu 9 listopada J. T. (3) i jego żona darowali pozwanemu zabudowaną nieruchomość rolną, która stanowiłam cały majątek zmarłego J. T. (3) i wchodziłaby w skład masy spadkowej.
W niniejszej sprawie nie ulega wątpliwości, że powód jest personą, która w myśl przepisu art. 991 § 1 KC jest osobą uprawnioną do zachowku. W ocenie Sądu Okręgowego pozwany jest legitymowany biernie do wystąpienia przeciwko niemu z roszczeniem o zapłatę zachowku. Należy wskazać, że strony należą do kręgu spadkobierców ustawowych, po zmarłym J. T. (3), o których mowa w art. 991 § 1 KC. Bezspornym jest, że powód jest uprawniony do wystąpienia z roszczeniem o zachowek. Okolicznością bezsporną pomiędzy stronami jest, iż w skład spadku po J. T. (3) , nie wchodzą jakiekolwiek składniki majątkowe, które pozwalałyby ustalić wartość substratu zachowku. Swoje roszczenie powód opierała wyłącznie na żądaniu zaliczenia do spadku wartości nieruchomości rolnych wraz z budynkami, które zostały przekazane pozwanemu nieodpłatnie umową. Istotnym więc dla rozstrzygnięcia sprawy w pierwszej kolejności było określenie charakteru prawnego umowy i ustalenie czy ta jest umową przekazania gospodarstwa rolnego w trybie ustawy z 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników czy też umową darowizny w rozumieniu art. 888 KC.
W przedmiotowej umowie rodzice pozwanego przenieśli na niego własność tylko nieruchomości, jako takich wraz z budynkami. Mimo, że w czasie zawierania umowy, posiadali także inwentarz (krowy) , to w tym akcie notarialnym tego inwentarza mu nie przekazali. Na marginesie zaznaczyć należy, że w ramach obowiązujących przepisów prawa unijnego zwierzęta inwentarskie takie jak świnie, krowy podlegają ścisłemu ewidencjowaniu przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rynku Rolnego. Każda zmiana posiadacza zwierząt, ich ilość, podlega ewidencji. Pozwany nie przedstawił żadnego dowodu, że wszedł w posiadanie inwentarza od rodziców(art. 6 KC).
Jak wynika z materiału dowodowego zebranego w sprawie, ojciec pozwanego „nie był w KRUS i nie czynił przed podpisaniem przedmiotowej umowy żadnych starań, aby otrzymać emeryturę”. Świadek zeznający w sprawie- notariusz sporządzający umowę, wskazała, że sporządzony przez nią akt notarialny odzwierciedla rzeczywista wolę stron. Świadek podniosła, że w przypadku przekazania gospodarstwa rolnego opisuje w treści sporządzanego aktu przekazanie gospodarstwa opisując dokładnie nieruchomości wchodzące w jego skład , jak i inwentarz żywy i martwy.
W tytule aktu notarialnego, jak i jego zapisach mowa jest o „darowiźnie”, „przyjęciu darowizny”. Z dalszych jego zapisów nie wynika w żaden sposób , że wolą stron było przekazanie synowi przez ojca gospodarstwa rolnego w trybie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Należy zauważyć, że w dacie sporządzania aktu notarialnego matka pozwanego miała już świadczenie emerytalne.
Sam fakt, że spadkodawca złożył wniosek o wcześniejszą emeryturę , w ocenie Sądu, nie jest sam w sobie równoznaczny, że wolą stron było przekazanie gospodarstwa następcy w trybie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zdaniem Sądu, pozwany nie udowodnił więc , mimo spoczywającego na nim obowiązku wynikającym z art. 6 KC, że przedmiotowa umowa jest umowa o przekazanie mu gospodarstwa jako następcy w myśl wyżej wskazanej ustawy. Reasumując, w ocenie Sądu przedmiotowa umowa jest umową darowizny w rozumieniu art. 888 KC.
Wartość nieruchomości określona przez biegłego nie była kwestionowana przez żadną ze stron .
Wartość nieruchomości rolnej wynosi 276000zł, a działka 45200zł.. Podnieść należy, iż działki nr (…) o łącznej powierzchni 2,2404ha stanowiły współwłasność ustawową małżeńską spadkodawcy i jego żony, a zatem do masy spadkowej Sąd doliczył połowę wskazanej powierzchni – 1,1202 ha. Pozostałe działki objęte umowa przedmiotowa umową stanowiły odrębną własność tylko spadkodawcy. Do masy spadkowej wchodzą nieruchomości o łącznej powierzchni – działki niezabudowane 17.5451 ha i działka zabudowana o powierzchni 0,2000ha .
Łączna wartość nieruchomości wchodzących w skład spadku wynosi 45.200zł + 260.000zł = 305.200zł. Wartość nieruchomości została wyliczona wg aktualnych cen, według stanu na dzień otwarcia spadku, przy odliczeniu wartości ustanowionej służebności osobistej z uwzględnieniem poczynionych nakładów przez pozwanego po otwarciu spadku.
Na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku. Czystą wartość spadku ustala się odejmując od aktywów spadkowych wartość długów spadkowych (dokonując tej operacji nie uwzględnia się jednak zapisów i poleceń – art. 993 KC)
Pozwany poniósł koszty związane z pogrzebem ojca oraz koszty postawionego pomnika nagrobnego.
1) koszty pogrzebu 6000zł – 4000zł zasiłku pogrzebowego = 2000zł
2) wartość pomnika 8000 zł
Sąd przyjął, że pomnik postawiony jest dla więcej niż jednej osoby (tak zeznał pozwany) i przyjął do rozliczeń połowę wartości, a więc kwotę uznaną przez powoda tj. 4000zł
Łącznie długi spadkowe wyniosły więc 6.000zł
Pozwany twierdził, że spłacał za ojca kredyt po jego śmierci, ale tego nie udowodnił. Strona pozwana uznała koszt pogrzebu w kwocie 2000zł i połowę ceny zapłaconej za pomnik 4.000zł Wartość czystej masy spadkowej wynosiła 305200zł – 6000zł =299.200zł. Sąd więc zasądził od pozwanego J. T. (2) na rzecz powoda J. T. (1) kwotę 49.867zł (czterdzieści dziewięć tysięcy osiemset sześćdziesiąt siedem złotych) z ustawowymi odsetkami za opóźnienie do dnia zapłaty. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 23 sierpnia 2017 r. I C 2175/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.