Celem zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny testatora (spadkodawcy), wymienionych w art. 991 § 1 KC, przez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego (zachowek) odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który przypadłby im przy dziedziczeniu ustawowym.
Zgodnie z art. 991 § 2 KC, spadkodawca może pozostawić zachowek uprawnionemu do zachowku w postaci darowizny, powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w żaden z w.w. sposobów, przysługuje mu wobec spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Dla dochodzenia roszczeń z tytułu zachowku, tj. roszczeń o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 KC), właściwa jest droga procesu cywilnego. Wynika to z zestawienia art. 686 z art. 13 § 1 KPC W konsekwencji, roszczeń z tytułu zachowku nie można dochodzić w szczególności w postępowaniu o dział spadku. U podstaw tej wykładni leży zasada „samodzielności” procesu o zachowek. W procesie tym, gdy chodzi o zakres kognicji sądu, charakteryzuje ją niezależność zwłaszcza od postępowania o dział spadku, w którym następuje ustalenie składu i wartości spadku oraz definitywny podział majątku spadkowego (art. 922 § 1 KC).
Z prawa do zachowku wynikają uprawnienia różnej treści. Dopiero wówczas, gdy uprawniony nie uzyskał w żadnej postaci należnego mu zachowku, przysługuje mu przeciw spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku (art. 991 § 2 KC). Roszczenie z tytułu zachowku staje się wymagalne z chwilą ogłoszenia testamentu. Można powiedzieć, że roszczenie to jest najważniejszym uprawnieniem wynikającym z prawa do zachowku.
Prawo spadkowe (także art. 991 § 2 KC) przewiduje również roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Może ono przysługiwać uprawnionemu m.in. w następujących przypadkach. Testament spadkodawcy obejmuje rozrządzenie na rzecz uprawnionego do zachowku w postaci ułamkowej części spadku albo zapisu, wszak nie odpowiada to rozmiarowi należnego zachowku. Uprawniony może więc żądać zapłaty sumy pieniężnej, potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Dalej, rozrządzenie testamentowe na rzecz uprawnionego do zachowku w wymienionej postaci odpowiada wprawdzie wysokości należnego zachowku, jednak testament zawiera również obciążenia czy ograniczenia uszczuplające zachowek. W tym wypadku, poza ustawowym ograniczeniem odpowiedzialności uprawnionego, omówionym wcześniej, może mu przysługiwać również roszczenie o uzupełnienie zachowku.
Znaczenie tego roszczenia może być większe w sytuacji, w której testament zawiera obciążenie naruszające zachowek, a przewiduje taki zapis czy część spadkową, które nawet nie dorównują wysokości należnego zachowku. Również w przypadku, gdy uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
W wypadku, gdy spadkodawca rozrządził w testamencie tylko częścią spadku, a tym bardziej, gdy nie pozostawił testamentu, uprawniony do zachowku dziedziczy jako spadkobierca ustawowy. Może on wystąpić z roszczeniem o uzupełnienie zachowku, jeśli część otrzymana przy tym dziedziczeniu nie odpowiada jego zachowkowi. Może się zdarzyć, że spadek po spadkodawcy, który nie pozostawił testamentu, ma niską wartość na skutek rozporządzeń za życia na rzecz innych osób. W następstwie uprawniony do zachowku, powołany do dziedziczenia jako spadkobierca ustawowy, może otrzymać nieznaczną część tego zachowku, obliczonego m.in. na podstawie postanowień o doliczaniu darowizn, uczynionych przez spadkodawcę. W tej sytuacji uprawniony do zachowku (poza roszczeniem przewidzianym w art. 991 § 2 KC) może wystąpić z dodatkowym roszczeniem o uzupełnienie zachowku, przewidzianym w art. 1000 KC.
Prawo do zachowku przysługuje także zstępnemu wydziedziczonego zstępnego, chociażby przeżył on spadkodawcę (art. 1011 KC).
Gdy brak jest aktywów spadku zgodnie z art. 994 KC podlegają doliczeniu darowizny, gdyż podstawą obliczenia zachowku jest tzw. substrat zachowku – czysta wartość spadku powiększona o darowizny podlegające zaliczeniu zgodnie z art. 994 KC Według art. 994 KC do spadku zaliczane są darowizny na rzecz spadkobierców bez względu na czas ich dokonania. Chodzi tutaj o wszystkich spadkobierców, niezależnie od tytułu ich powołania (ustawowo lub testamentowo) i niezależnie, czy obdarowany spadkobierca jest równocześnie uprawniony do zachowku (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 4 kwietnia 2013 r., V ACa 842/12, LEX numer 1305957).
W judykaturze i literaturze nie budzi wątpliwości pogląd, że jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może domagać się od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, OSNC 2009, Nr 3, poz. 47).
Darowizny dokonane na rzecz osób będących spadkobiercami podlegają doliczeniu do spadku (art. 994 § 1 KC) choćby zostały poczynione dawniej niż na 10 lat przed otwarciem spadku (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 6 lutego 2014 r., I CSK 252/13, LEX numer 1438403, wyrok Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 7 marca 2013 r., I ACa 548/12, LEX numer 1292808).
W myśl art. 996 KC darowiznę uczynioną przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (art. 997 KC).
W myśl art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 1000 § 2 KC).
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od dnia otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 KC). Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 KC).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka R. M. w pozwie wniosła o zasądzenie na swoją rzecz od pozwanego M. J. kwoty 100.000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od daty wniesienia pozwu do dnia zapłaty oraz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych wraz z opłatą skarbową od pełnomocnictwa. W uzasadnieniu pisma powódka wskazała, iż jej brat – pozwany M. J. zobowiązany jest do zapłaty na jej rzecz dochodzonej pozwem kwoty, z tego względu, iż nie otrzymała ona dotąd należnego jej zachowku po zmarłym ojcu stron – A. J. (1). Wstępny nie pozostawił testamentu. Jego spadkobiercami ustawowymi są wyłącznie jego dzieci – strony niniejszego procesu. A. J. (1) za swego życia przeniósł na rzecz pozwanego notarialną umową darowizny swój udział wynoszący 4/6 (½ + 1/6 pochodząca ze spadkobrania po żonie C. J. zmarłej przed nim) we własności zabudowanej nieruchomości położonej w S., o nr geodez. (…), powierzchni 0,06.22 ha, zapisanej w księdze wieczystej prowadzonej przez Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego Poznań – Stare Miasto w Poznaniu o nr (…). Darowizna dokonana przez ojca stron jest darowizną zaliczaną do spadku przy obliczaniu zachowku, wobec czego pozwany jest zobowiązany do zapłaty zachowku na rzecz inicjatorki procesu tym bardziej, że nie otrzymała ona należnego jej zachowku ani w postaci darowizny, ani spadku po swoim ojcu. Spadek po ojcu jest bowiem pusty. Powódka zaznaczyła, że po przeprowadzeniu postępowania o stwierdzenie nabycia spadku po A. J. (1) wzywała pozwanego do zapłaty zachowku na jej rzecz, jednak wezwanie to pozostało bezskuteczne.
Pozwany w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie na swoją rzecz od powódki kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Uzasadniając swoje stanowisko procesowe pozwany potwierdził, że zawarł wraz ze swoim ojcem A. J. (1) umowę darowizny udziału 4/6 części w nieruchomości położonej w S. przy ul. (…) i wskazał, że w ramach tejże umowy ustanowił na rzecz ojca stron bezpłatne prawo użytkowania całego przedmiotu darowizny na okres 25 lat. Wartość darowizny w dacie jej dokonania została określona na 60.000 zł (§ 4 umowy), zaś skapitalizowana wartość służebności na 52.800 zł. (§ 6 umowy). Wg posiadanej przez pozwanego wiedzy 08.09.1978 r. ojciec stron darował powódce niezabudowaną nieruchomość położoną w S., przy ul. (…) o powierzchni 588 m2, dla której prowadzona jest księga wieczysta o nr (…), a wartość tej darowizny wynosi wg jego szacunków (przy przyjęciu, że 1m2 wart jest 204 zł) 119.952 zł. Z kolei wartość darowizny, dokonanej przez ojca stron na rzecz pozwanego wynosi (mając na uwadze wiek i stan zabudowań budynku mieszkalnego z garażem i budynku gospodarczego) 204.592 zł. Pozwany zaprzeczył, aby wobec tego wartość należnego powódce zachowku wynosiła 100.000 zł.
Przy wyliczaniu należnego powódce zachowku należy bowiem wartość darowizny dokonanej przez ojca na rzecz pozwanego umniejszyć o wartość jej obciążenia na rzecz A. J. (1) bezpłatnym użytkowaniem całego przedmiotu darowizny tj. kwotą 57.613,04 zł. Ponadto zaznaczył, że wielkość darowanej mu działki jest mniejsza niż wskazana w księdze wieczystej, a to dlatego, że powódka bezprawnie zajęła pas gruntu o szerokości ok. 0,50 m i długości ok. 25 m usytuowany za budynkiem stanowiącym własność pozwanego. Łączna powierzchnia zajętego gruntu wynosi 12,5 m2 a jej wartość to kwota 2.500 zł. Skoro tak to wartość darowizny dokonanej na rzecz pozwanego wynosi 144.478,96 zł. Sumując wartości obu darowizn dokonanych na rzecz i powódki i pozwanego otrzymuje się kwotę 264.478,96 zł – jest to substrat zachowku. Ułamek stanowiący podstawę do obliczenia zachowku powódki wynosi ¼. Mnożąc substrat zachowku przez ¼ otrzymujemy iloczyn stanowiący zachowek powódki, który wynosi 66.119,74 zł. Po zestawieniu powyższego wyliczenia z wartością darowizny dokonanej na rzecz powódki tj. kwotą 119.952 zł okazuje się, że powódka i to z nadwyżką została już zaspokojona, a w konsekwencji, że jej powództwo powinno zostać oddalone w całości.
Gdyby jednak Sąd nie podzielił takiego stanowiska pozwany wniósł o obniżenie kwoty zachowku mając na uwadze treść art. 5 KC, albowiem już w trakcie budowy domu przez rodziców w latach 1971-1975 pozwany wykonywał liczne prace murarskie i wykończeniowe osobiście (przez pierwsze 4 lata ww. okresu poświęcając na to czas szkolnych wakacji letnich), czym przyczynił się do znaczącego obniżenia kosztów robocizny koniecznej dla postawienia domu. W późniejszym czasie partycypował w kosztach tynkowania budynku oraz uczestniczył w robotach dotyczących podłączenia tegoż budynku do sieci wodnej, gazowej i kanalizacyjnej. Pozwany zwrócił wreszcie uwagę na to, że umowa darowizny z 2004 r. stanowiła realizację wcześniejszych postanowień rodziców stron, którzy zdecydowali w latach 80-tych ubiegłego wieku, że ich córka (powódka w tym procesie) otrzyma na wyłączną własność działkę oznaczoną obecnie nr 10 a, zaś pozwany w związku z tym oraz w zamian za pomoc świadczoną przez niego przy budowie domu siostry otrzyma na wyłączną własność nieruchomość położoną przy ul. (…) w S. zabudowaną domem mieszkalnym. Przeniesienie własności nieruchomości na rzecz pozwanego mimo wywiązania się przez niego z pomocy siostrze w budowie jej domu długo było odkładane w czasie. Jednocześnie z najdalej idącej ostrożności procesowej pozwany wniósł, w sytuacji gdyby Sąd uznał za zasadne zasądzenie należności na rzecz inicjatorki procesu – aby kwota tej należności na podstawie art. 320 KPC została rozłożona na raty albowiem jego sytuacja rodzinna, majątkowa i finansowa czyni nierealnym spełnienie całego świadczenia jednorazowo.
Fakt, iż w dacie śmieci A. J. (1) wartość aktywów spadkowych po nim równa była zeru nie oznaczał wyłączenia możliwości dochodzenia co do zasady zachowku przez powódkę, albowiem podstawą obliczenia zachowku mogła być wartość zaliczanych darowizn dokonanych przez spadkodawcę. Mowa o darowiznach a nie darowiźnie wynika z tego, że za swego życia A. J. (1) dokonał darowizny nie tylko na rzecz pozwanego ale i na rzecz powódki (co było pominięte przez R. M. w pozwie a co zostało ujawnione w toku niniejszego procesu) – tyle, że w tym ostatnim przypadku darowizny dokonał pozostając we wspólności ustawowej małżeńskiej z C. J. wspólnie z żoną, przenosząc cześć ich wspólnego majątku na rzecz powódki i jej małżonka do ich wspólnego majątku małżeńskiego. Zważywszy na to, że darowizna ta miała miejsce w 1978 r., to do wyliczenia należnego powódce zachowku zaliczeniu podlegała tylko wartość połowy przedmiotu ówczesnej darowizny na rzecz powódki i jej męża z połowy dokonanej przez darczyńców i wartość darowizny dokonanej przez zmarłego na rzecz pozwanego.
W przypadku dziedziczenia ustawowego powódce przypadłaby 1/2 część spadku, gdyż spadkodawca zmarł jako wdowiec pozostawiając dwójkę dzieci – strony niniejszego procesu (art. 931 § 1 KC). W dacie otwarcia spadku po A. J. (1) powódka była pełnoletnia i zdolna do pracy (okoliczność bezsporna), tak więc należał jej się zachowek w wysokości 1/2 jej udziału spadkowego czyli 1/4. Obliczając należy osobie uprawnionej zachowek należy pomnożyć otrzymany ułamek przez wartość tzw. substratu zachowku. Substrat zachowku jest to wartość stanu czynnego spadku (aktywa odjąć pasywa) powiększona o darowizny uczynione przez spadkodawcę (art. 993 KC), z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 KC).
W przedmiotowej sprawie obliczenie należnego powódce zachowku następowało w oparciu o wartość zaliczanych darowizn dokonanych przez spadkodawcę. Wartość darowizn ustalona wg stanu z chwili ich dokonania, a wg cen z chwili ustalenia zachowku określona w przypadku darowizny dokonanej w 1978 r. na rzecz powódki i jej małżonka przez A. J. (2) i jego małżonkę wynosiła 125 863 zł, tyle że zaliczeniu do dalszych wyliczeń zachowku na rzecz powódki podlegała jedynie ¼ tej kwoty tj. 31 465,75 zł, zaś w przypadku darowizny udziału 4/6 we własności nieruchomości położonej przy ul. (…) dokonanej w 2004 r. na rzecz pozwanego – 261 111 zł bez uwzględnienia obciążenia bezpłatnym prawem użytkowania na rzecz darczyńcy, a po uwzględnieniu tego obciążenia 149 617 zł. Zatem łączna wartość darowizn dokonanych przez A. J. (1) na rzecz powódki i pozwanego i stanowiąca tzw. substrat zachowku wynosi 181 082,75 zł. Mnożąc substrat zachowku (181 082,75 zł.) przez ułamek ¼ otrzymujemy iloczyn stanowiący zachowek powódki, który wynosi 45 270,68 zł. Wobec tego, że wartość darowizny dokonanej na rzecz powódki w 1978 r. wynosi 31 465,75 zł to suma konieczna do uzupełnienia zachowku już w części przez R. M. otrzymanego w postaci darowizny wynosi (45 270,68 zł. – 31 465,75 zł) 13 804,94 zł. i taką kwotę ostatecznie Sąd zasądził.
Sąd nie znalazł podstaw w okolicznościach faktycznych przedmiotowej sprawy do obniżenia kwoty należnej powódce tytułem uzupełnienia należnego jej zachowku w oparciu o art. 5 KC, a to mając na uwadze pomoc świadczoną przez pozwanego rodzicom i siostrze w pracach koniecznych do wzniesienia przez nich ich budynków mieszkalnych. Sąd miał przy tym na uwadze, iż co do zasady w orzecznictwie sądowym, w tym w szczególności w orzeczeniach Sądu Najwyższego dopuszcza się stosowanie art. 5 KC do obniżenia kwoty należnego uprawnionemu zachowku, jednak ze wskazaniem, że winno to mieć miejsce w sytuacjach zupełnie wyjątkowych – czy to z powodu takiego, że żądanie niezwłocznej zapłaty zachowku przez osobę do niego uprawnioną, o uregulowanej sytuacji materialnej, mogłoby zagrozić podstawom egzystencji zobowiązanego do zapłaty zachowku i z tych względów należno by je uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, czy to z powodu niewłaściwego, sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego do zachowku w stosunku do spadkodawcy. Natomiast pozwany chciał zastosowania klauzuli generalnej z art. 5 KC w rozpoznawanej sprawie z uwagi na pomoc udzieloną rodzicom i siostrze w budowie. Choć Sąd ustalając stan faktyczny sprawy przyjął, iż M. J. świadczył pomoc przy wznoszeniu budynków przez rodziców czy siostrę i jej męża, to jednak była to pomoc – jak wynikało z zebranego w sprawie materiału dowodowego – okazjonalna, ograniczona czasowo, bo świadczona generalnie w czasie wakacji letnich, z pominięciem czasu odbywania służby wojskowej i sprowadzająca się do prostych czynności nie wymagających szczególnych umiejętności, a co również istotne świadczona ona była na rzecz najbliższych, ale także z myślą o stworzeniu sobie warunków mieszkaniowych w nowym miejscu zamieszkania. Wyrok Sądu Okręgowego – XVIII Wydział Cywilny z dnia 28 marca 2017 r. XVIII C 112/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
