Zgodnie z art. 991 § 1 KC „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”. Obowiązująca w polskim prawie zasada swobody testowania oznacza, że spadkodawca może ustanowić spadkobiercą całego swojego majątku osobę spoza kręgu najbliższych krewnych. Przewidziana w art. 991 § 1 KC instytucja zachowku stanowi ustawowe zabezpieczenie interesów osób najbliższych spadkodawcy. Z treści art. 991 § 2 KC wynika, że w pierwszej kolejności zobowiązanym z tytułu zachowku jest spadkobierca. Jeżeli jednak uprawniony nie może uzyskać od spadkobierców należnego mu zachowku, na podstawie art. 1000 § 1 KC odpowiedzialność ponoszą także osoby, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz doktrynie prawa cywilnego ugruntowany jest pogląd, że o wielkości zachowku winna decydować chwila otwarcia spadku, ponieważ z tą chwilą powstaje dla osoby uprawnionej roszczenie o zachowek. Aby ustalić wysokość zachowku należy, stosownie do treści art. 991 § 1 KC, pomnożyć ustawowy udział spadkowy przez 1/2 lub 2/3. Ułamek stanowiący podstawę do obliczenia zachowku należy pomnożyć przez tzw. substrat zachowku, który oblicza się ustalając czystą wartość spadku i doliczając do niej wartość dokonanych przez spadkodawcę darowizn.
W doktrynie prawa cywilnego istniał spór dotyczący tego, kiedy powstaje uprawnienie do zachowku dla osób będących najbliższymi krewnymi spadkodawcy. Zgodnie z art. 991 § 1 KC zachowek należy się zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Wydaje się, że uprawnionym byłby pogląd, iż prawo do zachowku powstaje dla tych osób wyłącznie, gdy byliby powołani do spadku, a w rzeczywistości z powodu rozporządzenia testamentowego spadkodawcy do spadku jednak nie zostali powołani. W takiej sytuacji osoba, która w praktyce została powołana do spadku z mocy ustawy i należy do kręgu osób wymienionych w art. 991 § 1 KC, nie byłaby uprawniona do zachowku.
W praktyce pojawił się jednak problem, co w sytuacji, kiedy osoba, która zalicza się do kręgu osób wymienionych w art. 991 § 1 KC i została powołana do spadku z mocy ustawy, nie otrzymała należnej jej części spadku. Przyczyną braku zaspokojenia spadkobiercy może być to, że spadkodawca przed śmiercią wyzbył się całego majątku. Problem ten rozstrzygnął Sąd Najwyższy, który m.in. w wyroku z dnia 13 lutego 2004 r. (II CK 444/02) stwierdził, iż „jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”. W uzasadnieniu wyroku podniesiono, że prawo spadkowe zapewnia członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, zaliczonym do kręgu uprawnionych do zachowku, uzyskanie określonej korzyści ze spadku niezależnie od woli spadkodawcy, tj. choćby spadkodawca pozbawił ich tej korzyści przez rozrządzenia testamentowe lub dokonane darowizny. Dalej Sąd Najwyższy pisze: „(…) stąd jednoznaczny wniosek, że o powstaniu na rzecz uprawnionego do zachowku roszczenia przeciwko spadkobiercy o pokrycie lub uzupełnienie w pieniądzu zachowku rozstrzyga tylko to, czy otrzymał on w całości należny mu zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny. Jeżeli nie otrzymał, roszczenie o zachowek przysługuje mu, choćby został powołany do spadku, nawet z ustawy. Jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku”.
Stosownie do treści art. 993 KC – „przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę”. Z powyższego przepisu wynika, że co do zasady doliczanie darowizn do substratu zachowku jest obligatoryjne i nie dotyczy to wyłącznie drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych oraz dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, o ile dotyczy to osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. A contrario – darowizny dokonane na rzecz spadkobierców i osób uprawnionych do zachowku podlegają doliczeniu do substratu zachowku zawsze, bez względu na to, kiedy zostały dokonane.
Ugruntowany w orzecznictwie jest pogląd, że w razie nadużycia prawa podmiotowego o zachowek, jego wysokość może być obniżona na podstawie art. 5 KC, bądź też powództwo może zostać w całości oddalone. Żądanie zapłaty zachowku stanowi o realizacji prawa podmiotowego, a zatem nie można wykluczyć, że żądanie takie będzie sprzeczne z zasadami słuszności. (por. orz. SN z 11.11.1954 r., I CR 1573/54, OSN 1955, Nr 3, poz. 63; uchw. SN z 19.5.1981 r., III CZP 18/81, OSN 1981, Nr 12, poz. 228 z glosą A. Szpunara, NP 1983, Nr 2, s. 94 i n.; wyr. SN z 7.4.2004 r., IV CK 215/03, Biul. SN 2004, Nr 11, s. 40 z glosą T. Justyńskiego, PiP 2005, Nr 6, s. 111 i n.; wyr. SA w Białymstoku z 31.3.2011 r., I ACa 99/11, OSAB 2011, Nr 1, s. 21, opubl. Legalis). W wyroku z dnia 11.7.2012 r. (I CSK 75/12, L.) Sąd Najwyższy trafnie dopuścił całkowite oddalenie powództwa o zachowek w wyniku zastosowania art. 5 KC W orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, że ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego nie powinna pomijać, iż prawo do zachowku przysługujące uprawnionemu ze względu na bardzo bliski stosunek rodzinny między nim a spadkodawcą służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych (por. wyr. SN z 7.4.2004 r., IV CK 215/03, L.).
Przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku należy zachować szczególną ostrożność, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia. Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodzi tylko wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musi być ocenione negatywnie. Z uwagi na charakter zachowku obniżenie go na podstawie art. 5 KC musi sankcjonować wyłącznie rażące przypadki nadużycia tego prawa. W doktrynie (T. Justyński, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 7.4.2004 r., IV CK 215/03, PiP 2005, Nr 6, s. 111 i n.) a za nią w orzecznictwie (wyr. SA w Białymstoku z 22.4.2014 r., I ACa 692/13, L.) wypowiedziano pogląd, że „o nadużyciu prawa przez żądanie zapłaty zachowku mogą przy tym decydować jedynie okoliczności istniejące w płaszczyźnie uprawniony – spadkobierca. Wyłączenia prawa do zachowku z uwagi na niewłaściwe postępowanie w stosunku do spadkodawcy dokonuje on sam w drodze wydziedziczenia. Okoliczności występujące na linii uprawniony – spadkodawca nie są oczywiście pozbawione znaczenia, ale mogą zostać uwzględnione tylko, jako dodatkowe, potęgujące ocenę sprzeczności żądania zapłaty zachowku z zasadami współżycia społecznego”.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W pozwie powodowie R. G. i M. W. (1) skierowanym przeciwko pozwanemu K. G. (1) wnieśli o zapłatę na ich rzecz kwot po 27.500 zł wraz z ustawowymi odsetkami. W odpowiedzi na pozew pozwany K. G. (1) wniósł o oddalenie powództwa.
W sprawie okolicznością niekwestionowaną przez strony był fakt, że spadkodawczyni podarowała pozwanemu zabudowaną nieruchomość. W rozpoznawanej sprawie sytuacja był o tyle szczególna, że strony nie udowodniły żadnego majątku (aktywów), jak i długów spadkowych (pasywów). W sprawie powodowie powołali się jedynie na darowiznę poczynioną przez spadkodawcę. Nie jest wykluczone, zgodnie z powołanym sposobem ustalania zachowku, że jedynym składnikiem branym pod uwagę przez Sąd jest darowizna poczyniona za życia. W sprawie nie ujawniono, aby spadkodawczyni pozostawiła jakiś wartościowy majątku. Podstawowego składnika majątku wyzbyła się za życia na rzecz pozwanego.
Jak wskazał biegły wartość nieruchomości według jej stanu na dzień darowizny, a cen na dzień aktualny wynosi 101.000 zł. Normę art. 995 KC wykładać należy z uwzględnieniem jej celu, jakim jest podzielenie się z uprawnionym do zachowku przez osobę obdarowaną wzbogaceniem; wzbogacenie to zaś rozumiane być musi jako różnica między wartością rzeczy w stanie wolnym od obciążeń a wartością ustanowionych jednocześnie z darowizną obciążeń. Wartość ustanowionych na rzeczy darowanej obciążeń rzeczowych na rzecz darczyńcy lub osób mu bliskich zmniejsza wartość nie tylko samej rzeczy w późniejszym obrocie, ale i przedmiotu darowizny rozumianej jako nieodpłatne przysporzenie majątkowe netto na rzecz obdarowanego. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach – I Wydział Cywilny z dnia 17 stycznia 2014 r., I ACa 972/13, opubl. L.). Ustanowienie służebności nie jest wprawdzie świadczeniem wzajemnym ze strony osoby obdarowanej, darowizna jest umową dwustronną ale jednostronnie zobowiązująca. Nie ulega jednak wątpliwości merytoryczny związek między tymi obiema czynnościami i wynikająca z tego związku współzależność. Wartość takiego obciążenia rzeczowego zmniejsza wartość nie tylko samej rzeczy w obrocie, ale i przedmiotu darowizny rozumianego jako nieodpłatne przysporzenie majątkowe netto na rzecz obdarowanego. Nie może budzić wątpliwości, że gdyby pozwany chciał zbyć nieruchomość tuż po darowiźnie to nie uzyskałby ceny rynkowej nieruchomości bez uwzględnienia służebności. W takim – obciążanym stanie nieruchomość znajdowała się po darowiźnie i obciążenia tego nie można pominąć.
Wobec ustanowienia w darowiźnie nieodpłatnej dożywotniej służebności osobistej polegającej na prawie korzystania ze wszystkich zabudowań na nieruchomości o wartości wycenionej przez biegłego na kwotę 40.400 zł, rzeczywistą wartość darowizny stanowi kwota 60.600 zł (101.000 zł – 40.400 zł). Powodom przysługuje więc względem pozwanego żądanie zapłaty kwot po 7575 zł, a nie wskazanych w pozwie kwot 27.500 zł (60.600 zł x 1/8 = 7575 zł) i takie kwoty Sąd zasądził od pozwanego na rzecz powodów.
Pozwany domagał się oddalenia powództwa z powołaniem na wskazane zasady współżycia społecznego. W ocenie Sądu rozpoznającego sprawę przesłanki do oddalenia powództwa lub obniżenia zachowku w sprawie nie nastąpiły. W sprawie nie ujawniono żadnych okoliczności, nieakceptowalnych moralnie, które skutkować mogłyby obniżeniem lub pozbawieniem powodów prawa do zachowku. Relacje powodów ze spadkodawczynią były dobre, a pogorszenie ogólnych relacji rodzinnych po testamencie nie stanowi żadnych szczególnych okoliczności. Za takie nie można także absolutnie uznać faktu, że powód po uzyskaniu darowizny zainwestował znaczne środku w nieruchomość. Nie ma też większego znaczenia fakt zakresu pomocy obu synów spadkodawczyni przy budowie domu, co miało miejsce wiele lat temu. Takie ówcześnie były stosunki rodzinne, że tego typu inwestycje realizowało się z znaczniej mierze przy pomocy rodziny.
Niewątpliwie oboje synowie, choć w różnym zakresie, stosownie do swoich możliwości i sytuacji rodzinnej pomagali spadkodawczyni. W ocenie Sądu także fakt poczynienia na nieruchomości przez T. G. w latach, a zatem przed darowizną, nieznaczonych nakładów nie stanowi na tyle szczególnej okoliczności, aby miała ona wpływ na wartość należnego powodom zachowku. Ojciec powoda czynił nakłady na nieruchomości swojej matki, co jest typowym i akceptowalnym w społeczeństwie zachowaniem w rodzinie. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 28 marca 2017 r. I C 127/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
