Krąg osób uprawnionych do zachowku określa art. 991 § 1 KC, zgodnie z którym uprawnionymi są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Tym samym prawa do zachowku zostały pozbawione osoby, które ustawa nakazuje traktować tak, jakby nie dożyły one chwili otwarcia spadku. Wysokość zachowku określono na połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast jeżeli uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo trwale niezdolną do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie tego udziału.
W kwestii substratu zachowku, obowiązujące przepisy nakazują w pierwszej kolejności obliczenie tzw. czystej wartości spadku, którą stanowi różnica między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego (pasywów) z pominięciem długów wynikających z zapisów i poleceń. Podkreślić należy w tym miejscu, iż obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej wg cen z daty orzekania o zachowku, a według ich stanu z chwili otwarcia spadku (por. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasada prawna – z dnia 26.03.1985 r. III CZP 75/84 OSNC 1985/10/147, uchwała Sądu Najwyższego z 17.05.1985 r. III CZP 69/84 OSNC 1986/3/24).
Do tak wyliczonej czystej wartości spadku dolicza się następnie wartości darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę, zgodnie z zasadami art. 993 i 997 KC, przy czym stosownie do art. 994 § 1 KC doliczeniu do spadku nie podlegają drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach (a więc darowizny niewielkiej wartości wręczane z różnych okazji), darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, dokonane przez więcej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spadku. Tym samym darowizny uczynione na rzecz spadkobierców albo osób uprawnionych do zachowku są doliczone do spadku bez względu na czas ich dokonania. Wyjaśniał to zresztą Sąd Najwyższy wskazując, że „Przyjęta w art. 994 § 1 KC granica czasowa dotyczy tylko darowizn uczynionych na rzecz osób trzecich, a więc przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku jedynie dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty przed otwarciem spadku darowizn na rzecz osób trzecich. Natomiast darowizny uczynione na rzecz spadkobierców albo uprawnionych do zachowku dolicza się do spadku niezależnie od tego, kiedy zostały dokonane, także wówczas, gdy spadkodawca uczynił darowiznę więcej niż dziesięć lat przed śmiercią.” Art. 995 § 1 KC przesądza natomiast, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku. W końcu obliczenie należnego zachowku następuje po wymnożeniu substratu zachowku przez udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.
W orzecznictwie powszechnie przyjmuje się, że co do zasady nie można wykluczyć stosowania art. 5 KC w sprawach o zachowek, choć jednocześnie zaznacza się, że powinien on być stosowany ostrożnie i tylko w wyjątkowych wypadkach. (vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 lipca 2012 r. I CSK 599/11 Lex nr 1218157, wyrok z 11 lipca 2012 r. I CSK 75/12 Lex nr 1311040). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 kwietnia 2004 r. I CK 215/03 wyjaśniał, że „wskazana sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodziłaby wówczas, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie. Dokonując osądu roszczenia o zachowek w tym aspekcie trzeba przy tym mieć na uwadze, że prawa uprawnionego do zachowku przysługujące mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem najbliższych. Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia.”.
Z kolei Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 7 listopada 2012 r. (I ACa 580/12) odnosił się do poglądu wyrażonego w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 25 sierpnia 2011 r. sygn. akt: II CSK 640/10 oraz przez Sad Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 15 lutego 2012 r. sygn. akt: I ACa 1121/11 i wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 31 stycznia 2012 r. sygn. akt: I ACa 1349/11, zgodnie z którym „istotą prawa cywilnego jest strzeżenie praw podmiotowych, a zatem wszelkie rozstrzygnięcia prowadzące do redukcji bądź unicestwienia tych praw mają charakter wyjątkowy. Odmowa udzielenia ochrony prawnej na podstawie art. 5 KC, z uwagi na jego wyjątkowy – w powyższym ujęciu, charakter musi być uzasadniona istnieniem okoliczności rażących i nieakceptowanych w świetle powszechnie uznawanych w społeczeństwie wartości. Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 KC są bowiem pojęciem pozostającym w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy i w takim całościowym ujęciu wyznaczają podstawy, granice i kierunki jej rozstrzygnięcia w wyjątkowych sytuacjach, które przepis ten ma na względzie. Specyfika roszczenia o zachowek polega na tym, że przyznanie prawa do zachowku służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec osób najbliższych. Etyczny charakter instytucji zachowku ma zatem wpływ na ocenę roszczenia z punktu widzenia zasad współżycia społecznego o których mowa w art. 5 KC Chodzi mianowicie o to, że ocena ta jest w tej sytuacji zaostrzona, co prowadzi do konkluzji, iż do nadużycia prawa będzie mogło dojść jedynie wyjątkowo, w przypadkach szczególnie rażących. Celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych wymienionych w art. 991 § 1 KC najbliższych członków rodziny przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającemu ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Zastosowanie art. 5 KC nie może udaremniać celów przepisu o zachowku.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Pozwem P. P. (1) wniósł o zasądzenie od pozwanej na swoją rzecz kwoty 800.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia doręczenia pozwu do dnia zapłaty; zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kosztów postępowania według norm przepisanych. Nadto powód złożył wniosek o zwolnienie go od kosztów sądowych w całości. W uzasadnienia powód wyjaśnił, że wraz z pozwaną oraz bratem A. P. są spadkobiercami po zmarłej matce S. M., każdy w 1/3 części. Za życia spadkodawczyni darowała swojej córce I. U. nieruchomość położoną w P., przy ulicy (…), zabudowaną kamienicą. Do dokonania darowizny doszło na podstawie umowy sporządzonej w formie aktu notarialnego Rep. A nr (…). Powyższa darowizna wyczerpała majątek spadkowy, a przedmiotowa nieruchomość podlega zaliczeniu do spadku po S. M..
Spadkodawczyni S. M. zmarła nie pozostawiła po sobie żadnego majątku, spadek po niej był pusty, co było pomiędzy stronami okolicznością bezsporną. Zgodnie z art. 993 KC przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. W oparciu o dyspozycję powołanego przepisu Sąd ustalając skład masy spadkowej zaliczył darowiznę dokonaną przez zmarłą na rzecz I. U w postaci przeniesienia prawa własności nieruchomości położonej w P. przy ulicy (…) w postaci kamienicy.
Sąd nie uwzględnił argumentu strony powodowej, która w oparciu o treść przepisu art. 994 § 1 KC podnosiła, iż darowizna została dokonana w okresie dalszym niż 10 lat i nie podlega zaliczeniu w skład masy spadkowej. Wskazać bowiem należy, że darowizn dokonanych więcej niż przed dziesięciu laty nie dolicza się do masy spadkowej wyłącznie, kiedy zostały one dokonane na rzecz osób trzecich tj. takich, które nie należą do kręgu spadkobierców ani nie są uprawnione do zachowku. Natomiast darowizny dokonane na rzecz spadkobierców lub osób uprawnionych do zachowku podlegają zaliczeniu do spadku bez względu na to kiedy zostały dokonane.
Twierdzenia pozwanej dotyczące dokonania darowizny wkładu mieszkaniowego na rzecz powoda sąd uznał za niedowiedzione. Ustalenia tej okoliczności nie można było oprzeć wyłącznie o treść zeznań samej pozwanej. Jak wynika z przedłożonej informacji ze spółdzielni mieszkaniowej mieszkanie, na które wkład zgormadzony na rzekomej książeczce miał zostać przeznaczony, zostało przydzielone innej osobie, nie związanej ze stronami postępowania. Na podstawie zaprezentowanego materiału dowodowego Sąd nie był w stanie ustalić kiedy i jakie środki zostały zgormadzone na książeczce i na jaki cel zostały przeznaczone.
Wobec powyższego Sąd był zobowiązany do ustalenia wartości darowizny dokonanej przez spadkodawczynię, według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 KC). Celem ustalenia tych okoliczności Sąd opierał się na treści opinii pisemnych biegłego sądowego z dziedziny szacowania nieruchomości D. C. oraz jego zeznaniach. Na podstawie przeprowadzonych wyliczeń biegły sądowy stwierdził, że wartość szacunkowa przedmiotowej nieruchomości według stanu nieruchomości wynosi 2.866.379 zł. Biegły sądowy wszechstronnie określił tendencje na rynku nieruchomości, biorąc pod uwagę szereg okoliczności mających wpływ na ceny nieruchomości.
Odnosząc się do ustanowionego prawa użytkowania na rzecz spadkodawczyni biegły wskazał, że nie wpływa ono na wartość nieruchomości w postępowaniach cywilnych w przedmiocie zachowku. Powyższe jest ugruntowanym podglądem w doktrynie, które Sąd podziela. Niemniej rozważając okoliczności niniejszej sprawy Sąd doszedł do przekonania i w tym zakresie podzielił stanowisko strony powodowej, że ustanowienie na rzecz spadkodawczyni prawa nie było czynnością realną. Sąd powyższe okoliczności wywiódł z faktu, iż wartość tego prawa została ustalona na poziomie wartości całej nieruchomości w postaci kamienicy, nadto na okres 45 lat. Realizacja uprawnienia w tak długim okresie była fikcją, z uwagi na sędziwy wiek spadkodawczyni w momencie dokonania czynności. Nie sposób było przyjąć, że S. M. dożyje 118 lat, a nadto przedmiotowe prawo nie zostało ujawnione w treści księgi wieczystej. Z zeznań świadków jednoznacznie wynika, że pozwana po dacie dokonania darowizny przejęła władztwo nad nieruchomością, wobec czego spadkodawczyni nie korzystała z ustanowionego na jej rzecz prawa. Również w pismach procesowych pozwanej była podnoszona okoliczność, że nieruchomość została darowana na rzecz pozowanej albowiem zmarła nie chciała się nią zajmować. Szczególnie w kontekście zwrotu nieruchomości z zadłużeniem oraz lokatorami przydzielonymi w szczególnym trybie najmu. Reasumując ustanowione prawo nie było realizowane, a zostało ustanowione zapewne dla celów podatkowych, wobec czego w ocenie Sądu nie wpływało na obniżenie wartości przedmiotowej nieruchomości.
Mając na uwadze powyższe należy wskazać, że powód wykazał przysługujące mu co do zasady roszczenie o zachowek. Wartość spadku pozostawionego przez zmarłą S. M. wynosi łącznie 2.866.379 zł, na którą to kwotę składają się wartość rynkowa nieruchomości położonej w P. przy Ulicy (…), stanowiąca obecnie wyłączną własność pozwanej. Należny powodowi zachowek w wysokości 2/3 części udziału przypadającego mu w drodze dziedziczenia ustawowego tj.1/3 całego spadku, z kwoty 2.866.379 zł to 636.973 zł. Wyliczając zachowek należny powodowi Sąd przyjął, że przysługiwało mu 2/3 wartości udziału spadkowego, który przysługiwałby mu przy dziedziczeniu ustawowym, z uwagi na fakt że pozostaje trwale niezdolny do pracy i samodzielnej egzystencji. Wobec powyższego Sąd zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 636.973 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie do dnia zapłaty. Wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu – XII Wydział Cywilny z dnia 28 stycznia 2019 r. XII C 786/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
