Instytucja zachowku stanowi ochronę praw członków najbliższej rodziny zmarłego, która należy do podstawowych założeń obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej prawa spadkowego. Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Obliczenie zachowku należy rozpocząć od ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym zgodnie z art. 922 KC przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie, stosownie do art. 991 § 1 KC udział ten mnoży się przez 2/3, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2.
Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku (art. 993-995 KC), co wymaga przede wszystkim określenia czystej wartości spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84), a stanem biernym spadku, czyli suma długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń. Dla ustalenia substratu zachowku do czystej wartości spadku dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób, za wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych i dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Zgodnie zaś z treścią art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Swoboda dysponowania majątkiem za życia, np. w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy. Stąd też osoba fizyczna ma przynajmniej moralny obowiązek wspierania przywołanych członków najbliższej rodziny, w tym też pozostawienia im korzyści ze spadku. Jednakże o tym kto i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decyduje ustawa.
Należy w tym miejscu wskazać, że artykuł 1000 KC reguluje problem uzyskania kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku (art. 993-995 KC), przy czym należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny. Wprawdzie przepis stanowi o sumie pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, nie powinno jednak budzić wątpliwości, że uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku jak też od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku (zob. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki pod red. A. Kidyby, publ.).
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 roku, sygn. akt III CSK 255/07). Nieuwzględnienie takich darowizn przy obliczaniu zachowku czyniłoby ochronę osób najbliższych, ustanowioną w ustawie, całkowicie iluzoryczną. O tym, że uprawnionym do zachowku jest też spadkobierca powołany do dziedziczenia wskazuje chociażby treść art. 998 § 1 KC Użycie zaś w art. 991 KC słowa ,,byliby’’ ma natomiast określić, że zachowek nie zawsze przysługuje zstępnym czy rodzicom, lecz tylko wtedy, gdy osoby te dziedziczyłyby z ustawy w danej, konkretnej sytuacji (jeżeli pozostały dzieci, rodzice nie są uprawnieni do zachowku, itd.). Ustawodawca postanowił, że głównym adresatem roszczenia o zachowek jest spadkobierca (art. 991 § 2 KC), a dopiero kiedy otrzymanie od spadkobiercy zachowku jest niemożliwe, uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 KC).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W pozwie z dnia powodowie A. G. (2), K. G. oraz M. G. (1) wnieśli o zasądzenie solidarnie od pozwanych A. G. (1), J. M. oraz G. G. (1) na rzecz każdego z powodów po 22.570 zł tytułem zachowku wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 1 grudnia 2012 r. do dnia zapłaty oraz o zasądzenie solidarnie od pozwanych na rzecz każdego z powodów kosztów postępowania. Pozwani wnieśli o oddalenie powództwa i zasądzenie od powodów na rzecz pozwanych kosztów procesu. Pozwani zgłosili zarzut potrącenia wierzytelności z tytułu zachowku z wierzytelnościami z tytułu pokrytych długów spadkowych po G. i L. G..
Spadek po L. G., córce W. i F., zmarłej w na podstawie ustawy nabyli: mąż G. G. (3) w 1/3 części, syn J. G. w 1/3 części oraz wnukowie A. G. (2), K. G. oraz M. G. (1) po 1/9 części każde z nich. Spadek po G. G. (3), synu K. i F., zmarłym na podstawie ustawy nabyli: syn J. G. w 1/2 części oraz wnukowie A. G. (2), K. G. oraz M. G. (1) po 1/6 części każde z nich.
W dniu przed notariuszem A. S. została zawarta umowa darowizny, na mocy której L. G. w imieniu własnym oraz męża G. G. (3) cały udział wynoszący połowę nieruchomości darowała synowi J. i synowej A. małżonkom G., zaś J. i A. małżonkowie G. oświadczyli, że darowiznę tą przyjmują oraz, że darowizna ta jest między nimi pierwsza, a jej wartość łączna wynosi kwotę 60.000 zł, w tym wartość połowy przedmiotowego budynku mieszkalnego wynosi 44.000 zł. Z tytułu remontu nieruchomości pozwani ponieśli koszty w wysokości 82.582,88 zł.
Przed śmiercią spadkodawców A. i J. G. mieszkali na piętrze, zaś spadkodawcy na parterze domu przy ul.(…). Piętro domu zostało wyremontowane przed śmiercią G. i L. G.. Parter był zaniedbany, gdyż przez lata nic w nim nie było robione. Po śmierci G. i L. w domu na parterze został przeprowadzony remont – wymieniono kanalizację, zrobiono łazienki na parterze i na I piętrze, wyremontowano pokój na parterze. Wymieniono drzwi wewnętrzne na parterze. Dokonano prac w ogrodzie – rozebrano starą szklarnię, zmieniono nasadzenia w ogrodzie, założono trawniki. Przed śmiercią spadkodawców, a po dokonaniu darowizny wymienione były okna oraz położona kostka brukowa na podwórku. Na zewnątrz dom był remontowany jeszcze za życia L. i G. – wykonano tarasy, położono na nic terakotę, ocieplono, otynkowano i pomalowano budynek. Wartość rynkowa prawa własności nieruchomości wynosi 368.000 zł.
Spadkobiercami ustawowymi po L. G. byli mąż G. G. (3) w 1/3, syn J. G. w 1/3 oraz wnukowie A., K. i M. G. (1) po 1/9 części każde z nich. Spadkobiercami ustawowymi po G. G. (3) był syn J. G. w 1/2 części oraz wnukowie A. G. (2), K. G. oraz M. G. (1) po 1/6 części każde z nich. Każdemu z powodów przysługuje roszczenie o zachowek w wysokości 1/2 wartości spadku tj. należny każdemu z powodów zachowek po L. G. to 1/18 wartości spadku (1/9 x 1/2), zaś po G. G. (3) 1/12 wartości spadku (1/6 x 1/2).
Następnie Sąd Rejonowy ustalił tzw. czystą wartość substratu zachowku, obliczając wartość wszystkich darowizn podlegających doliczeniu do spadku oraz odejmując długi ( art. 994 KC). Wskazał, że stosownie do przepisu art. 993 KC przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę, bezpośrednio opisane w przepisach Kodeksu cywilnego.
W dacie śmierci L. G. oraz G. G. (3) nie posiadali żadnego majątku. Spadkodawcy darowali pozwanej A. G. (1) oraz jej mężowi J. G. (którego spadkobiercami są pozwani) udział wynoszący połowę nieruchomości położonej w Ł. przy ul. (…). Udział w nieruchomości stanowił jedyny składnik majątku L. i G. małżonków G., w związku z czym na podstawie art. 993 KC podlega doliczeniu do spadku. Wartość tego udziału, ustalona zgodnie z art. 995 KC wynosi 184.000 zł (368.000 zł x 1/2).
Sąd Rejonowy uznał, iż do długów spadkowych po L. G. podlegających zaliczeniu do masy spadkowej zaliczają się całe koszty jej pogrzebu w wysokości 9.360 zł. Do długów spadkowych po G. G. (3) podlegających zaliczeniu do masy spadkowej zaliczają się koszty pogrzebu spadkodawcy w wysokości 5.245 zł, na którą to kwotę składają się 3.480 zł tytułem wynagrodzenia firmy pogrzebowej H. S. oraz 1165 zł i 600 zł tytułem wynagrodzeń i opłat na rzecz cmentarza rzymskokatolickiego p.w. św. A.. Sąd Rejonowy nie znalazł podstaw do zaliczenia do kosztów pogrzebu G. G. (3) kwoty 800 zł tytułem kosztów konsolacji oraz kwoty 800 zł tytułem wykucia liter granitowych, ponieważ w dokumencie dotyczącym konsolacji brak jest wskazania, iż przyjęcie to dotyczy zmarłego G. G. (3), a data dokumentu jest o dwa dni późniejsza od dat na pozostałych dokumentach związanych z pogrzebem.
Sąd uznał także, że do długów spadkowych po L. i G. G. (3) nie należą koszty pochówku J. G., rzekome zadłużenie G. G. (3) na rachunku bankowym oraz koszty wywozu gruzu z nieruchomości. Art. 922 § 3 KC wprost wskazuje, iż do długów spadkowych należą koszty pogrzebu spadkodawcy. Żądanie uwzględnienia kosztów pogrzebu J. G. jest więc niezasadne. Koszty wywozu gruzu należą zaś do kategorii nakładów na nieruchomość, które zostały dokonane już po dacie darowizny. Za nieudowodnione Sąd uznał twierdzenie, że do długów spadkowych po G. G. (3) należało zadłużenie na rachunku bankowych. Rachunek ten pozostawał w dyspozycji nie tylko G. G. (3), ale także jego syna J., a pozwani nie przedstawili dowodów pozwalających stwierdzić, który z dysponentów rachunku zaciągnął zobowiązanie zgłoszone do rozliczenia jako dług spadkowy.
W konsekwencji Sąd Rejonowy ustalił, iż wartość udziału w nieruchomości po każdym ze spadkodawców stanowiąca podstawę obliczenia zachowku wynosi 92.000 zł. Po rozliczeniu długów spadkowych czysty substrat zachowku po L. G. wynosi 82.640 zł, zaś po G. G. (3) 86.755 zł. Każdemu z powodów należny jest więc zachowek po L. G. w wysokości 4.591,11 zł (82.640 zł x 1/18), zaś po G. G. (3) w wysokości 7.229,58 zł (86.755 zł x 1/12). Łącznie stanowi to kwotę 11.820,69 zł na każdego z powodów. Wyrok Sądu Okręgowego – III Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 24 lutego 2016 r. III Ca 1814/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
