Zgodnie z art. 991 § 1 KC, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy, albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Stosownie do art. 991 § 2 KC, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci otrzymanej od spadkodawcy darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Dla uzyskania konkretnej sumy zachowku należy pomnożyć udział spadkowy stanowiący podstawę obliczenia zachowku przez wartość tzw. substratu zachowku, który stanowi czysta wartość spadku, powiększona ewentualnie o wartość podlegających zaliczeniu darowizn. Czystą wartość spadku ustala się odejmując od aktywów spadkowych wartość długów spadkowych, z tym że przy tej operacji – zgodnie z art. 994 § 1 KC – nie uwzględnia się jednak zapisów i poleceń, mimo że stanowią one długi spadkowe (tak: Elżbieta Skowrońska-Bocian, w: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2005, s. 165-166).
W świetle art. 1002 KC, roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy.
Instytucja zachowku służy ochronie interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, wymienionych w art. 991 § 1 KC, przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości ich udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniu z tego tytułu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2013 r., V CSK 385/12). Ocena Sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa (art. 5 KC) nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych. Należy pamiętać przy tym o zasadzie, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 25 lipca 2013 r., I ACa 141/12).
Tymczasem art. 1000 § 1 KC stanowi, że jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Sposób obliczenia substratu zachowku polega na ustaleniu czynnej wartości spadku. Składa się na nią wartość stanu czynnego spadku, od której należy odjąć wartość stanu biernego, czyli długów spadkowych, przy czym wartość darowizny jako substratu obliczenia zachowku winna być ustalona na dzień orzekania (…) W sytuacji, gdy darowizna wyczerpała cały spadek po zmarłym uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach z art. 1000 KC, roszczenie subsydiarne wobec obdarowanego zatem jest limitowane co do wysokości w powyższy sposób (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 07 października 2016 r., I ACa 661/16). Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r. III CSK 255/07).
Nie jest wykluczone stosowanie art. 5 KC do roszczeń o zachowek. Istotnie jest tak, że celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 KC poprzez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Jednakże zgodnie z utrwalonym już w orzecznictwie poglądem (np. uchwała SN z 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, wyrok SN z 7 kwietnia 2004 r. IV CK 215/03) w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest obniżenie należności z tego tytułu na podstawie art. 5 KC przy uwzględnieniu zwłaszcza klauzuli zasad współżycia społecznego. Ma to w szczególności zastosowanie, gdy głównym składnikiem majątku jest prawo do lokalu, które służy zaspokajaniu niezbędnych potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku w razie braku innych możliwości do zaspokojenia tych potrzeb oraz gdy inne składniki spadku nie wystarczają na pokrycie zobowiązania z tytułu zachowku.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powód domagał się w niniejszej sprawie zasądzenia od pozwanej kwoty 100 000 zł tytułem zachowku. Zatem podstawę prawną roszczenia powoda stanową przepisy art. 991 KC i następnych.
Bezsporne w niniejszej sprawie było, że powód jest osobą uprawnioną z ustawy do dziedziczenia po swoim ojcu M. J. (1), jak i to, że nie otrzymał w żadnej postaci należnego mu zachowku po ojcu. Spadkobiercą ustawowym po zmarłym M. J. (1) jest także E. J. (1).– żona spadkodawcy. Udział spadkowy po zmarłym, który przypadłby jego synowi i żonie wyniósłby po 1/2 udziału dla każdego z nich.
Z uwagi na fakt, iż prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego spadek po zmarłym na podstawie testamentu nabyła w całości osoba obca – pozwana będąca pasierbicą spadkodawcy, powodowi, jako zstępnemu, zgodnie z powołanym na wstępie przepisem art. 991 § 1 KC przysługuje zachowek po ojcu w wysokości 1/4 tzw. substratu zachowku.
Jak zostało w sprawie ustalone jedynym składnikiem majątku spadkowego był udział w ½ we własności nieruchomości w N.. Spadkodawca, wbrew twierdzeniom pozwu, nie pozostawił żadnych innych ruchomości, które mogłyby stanowi jakakolwiek wartość majątkową. Samochody osobowy W. i dostawczy Ż. zostały złomowane jeszcze przed śmiercią M. J. (1); trzeci z kolei pojazd – 20 – letni O. (…) został oddany na złom już po jego śmierci i nie przedstawiał żadnej wartości majątkowej. Natomiast maszyny stolarskie które były tzw. „samoróbkami” zostały w większości zbyte jeszcze przed otwarciem spadku poza jedynie tymi, które nie przedstawiały żadnej wartości. Także poza nieruchomością w N. spadkodawca nie pozostawił innych składników podlegających dziedziczeniu. Jednakże jak słusznie podniosła pozwana, wartość nieruchomości w N. nie odpowiada wskaźnikom, na których powód oparł roszczenie objęte petitum pozwu. W ocenie Sądu wartość spornej nieruchomości wskazana przez powoda jako substrat zachowku (800 000zł), jest abstrakcyjna, i odbiega od rzeczywistej wartości nieruchomości w sposób zasadniczy.
Zgodnie ze sporządzoną na zlecenie tut. Sądu, opinią biegłego sądowego z zakresu szacowania nieruchomości, rzeczoznawcy J. Ś. wartość spornej nieruchomości wynosi 401 000 zł. Konsekwentnie Sąd w oparciu o przedstawioną opinie biegłego przyjął, że wartość nieruchomości wynosi 401 000 zł. Trzeba jednak uwzględnić to, że nieruchomość ta wchodziła do wspólnego majątku małżeńskiego spadkodawcy i jego żony E. J. (1), tym samym do schedy spadkowej wchodził jedynie udział ½ części w tej nieruchomości. W związku z powyższym należy uznać, że wartość aktywów wchodzących w skład spadku po M. J. (1) to kwota 200 500 zł.
Od tak ustalonej wartości spadku, mając na uwadze, że nieruchomość stanowiła majątek wspólny spadkodawcy i jego zony E. J. (1), należało odliczyć nakłady, jakie na nieruchomość poczyniła żona spadkodawcy – E. J. (1) ze swojego majątku odrębnego.
Jak wskazał Sąd Najwyższy w uchwale z 17 maja 1985 r. (III CZP 69/84), w wypadku gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku dorobkowym, dopuszczalne jest w procesie o roszczenie z tytułu zachowku samodzielne ustalenie przez sąd orzekający stanu i wartości spadku bez uprzedniego postępowania o dział spadku lub o podział majątku, który był objęty małżeńską wspólnością ustawową. W związku z powyższym Sąd w dalszej kolejności dokonał rozliczenia wysokości nakładów jakie poczyniła E. J. (1) na nieruchomość w N. ze swojego majątku odrębnego i przyjmując wynikającą z art. 43 § 1 kr. i op. zasadę, że udziały małżonków w majątku wspólnym są równe.
Zgromadzony w sprawie materiał dowodowy, a w szczególności dowody z dokumentów (notarialnej umowy sprzedaży oraz faktur i rachunków), a także z przesłuchania świadków, w całokształcie pozostałych ustalonych w sprawie okoliczności, pozwalają przyjąć, że wydatkowana przez E. J. (1) na remont nieruchomości łączna kwota 19 090,95 zł pochodziła z jej majątku osobistego, albowiem została uzyskana w wyniku sprzedaży udziału w nieruchomości, który E. J. (1) otrzymała w spadku po swoich rodzicach, za kwotę 105 000 zł.
Składniki majątkowe jako nabyte przez dziedziczenie stanowią niewątpliwie majątek osobisty E. J. (1) (art. 33 pkt 2 KRO) Sumę pieniędzy, którą otrzymała, poza spłatą bieżących zaległości, E. J. (1) przeznaczyła na remont domu w N.. Sfinansowała wymianę dachu i górnych części budynku wydatkując na ten cel kwotę 16 983 zł. Ponadto poniosła też koszty wymiany stolarki okiennej i inne prace budowlane za kwotę 2 107,95 zł. Łącznie, jak już wskazywano wyżej, nakłady jakie poczyniła żona spadkodawcy z majątku osobistego na majątek wspólny wyniosły 19 090,95 zł, a zatem przyjąć należało, że odliczeniu od masy spadkowej podlega połowa tej kwoty czyli 9 545,50 zł. W sumie pozostałe długi spadkowe, które podlegają odliczeniu od wartości spadku wynoszą 7 037,11 zł (1 125,87zł + 5 911,24zł).
Jeżeli chodzi natomiast o rozliczenie poczynionych przez pozwaną nakładów na nieruchomość Sąd wprawdzie dał wiarę B. W. i zeznającym w sprawie świadkom, że pozwana jeszcze za życia spadkodawcy czyniła nakłady na sporną nieruchomość, zwrócił jednak uwagę na fakt, że pozwana w trakcie czynienia nakładów finansowych na nieruchomość, stale w niej zamieszkiwała. Nadto, biorąc także pod uwagę wnioski płynące z opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości, sporządzonej w sprawie na okoliczność ustalenia wartości rynkowej spornej nieruchomości, wskazać należy, że biegły ustalił, iż nieruchomość znajduje się w stanie „średnim”, względnie – „niskim” – w odniesieniu do części wyremontowanej. Należy zatem mniemać, że pozwana B. W. zamierzając nadal zamieszkiwać wraz z rodziną w domu należącym do M. J. (1), przywróciła substancję części budynku do stanu umożliwiającego takie zamieszkiwanie. Zważywszy, że zamieszkiwanie pozwanej w nieruchomości spadkodawcy nie generowało po jej stronie żadnych dodatkowych – poza opłatami eksploatacyjnymi – kosztów, zarzut pomniejszenia wartości substratu zachowku o poniesione przez pozwaną nakłady konieczne, jest nieuzasadniony i nie znajduje podstawy w obowiązujących przepisach prawnych. Przy czym nakłady dokonane za życia spadkodawcy na nieruchomość wchodzącą w skład spadku (w udziale wynoszącym ½) pozwana wykazała rachunkami i fakturami na łączną kwotę 17 543,21 zł.
Z tych względów, jak obrazują wyliczenia substrat zachowku po zmarłym M. J. (1) stanowi kwota 183 917,39 zł (200 500 zł – 9 545,50 zł – 7 037,40 zł), a zachowek należny powodowi, zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC to kwota 46 000 zł (45 979,34 zł).
Dlatego też, w ocenie Sądu, w świetle reguł i wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku od pozwanej, która zamieszkuje w nieruchomość w N., nie ma innej nieruchomości i poczyniła liczne starania aby nieruchomość była przynajmniej utrzymana w należytym stanie i nadawała się do zamieszkania. Dodatkowo Sąd miał na uwadze podniesione przez pozwaną zarzuty, opierane na przepisie art. 5 KC, a dotyczące spłaty licznych zobowiązań kredytowych spadkodawcy za jego życia, oferowaną pomoc finansową i opiekę nad zmarłym. Z przedstawionych dowodów wynika, że pozwana (wraz ze swoim mężem) w trakcie wspólnego zamieszkiwania z M. J. (1) od 2005 r. w większości ponosiła ciężary finansowe gospodarstwa, ponosiła też bieżące opłaty eksploatacyjne, zaciągnęła kilka pożyczek w celu uregulowania zobowiązań spadkodawcy (w większości już rozliczonych).
Ze zgodnych zeznań wszystkich świadków wynika, że działalności gospodarcza spadkodawcy nie generowała przychodów, a wręcz przynosiła tylko straty. Żona M. J. (1) również nie otrzymywała w tym czasie żadnych przychodów bowiem emeryturę przyznano jej dopiero w 2010 r. Ciężar finansowy utrzymania gospodarstwa spoczywał więc na pozwanej. Chcąc uchronić nieruchomość przed licytacją komorniczą zaciągnęła kilka pożyczek; dokonała również spłaty na rzecz komornika w wysokości 28 365,39 zł. W takich okolicznościach zapłaty kwoty 46 000 zł na rzecz powoda tytułem zachowku nie da się pogodzić z zasadami słuszności. Tym bardziej nie da się pogodzić z tymi zasadami oraz z zasadą sprawiedliwości społecznej, że roszczenie o zachowek zostało zgłoszone przez osobę, która od co najmniej 30 lat nie utrzymywała z ojcem żadnych kontaktów. Powód T. J. nigdy ojca w jego domu nie odwiedził. W tym kontekście nie można zapominać, że nie mogą zostać pominięte te zachowania uprawnionego, które wskazują na to, jak ten wywiązywał się ze swoich obowiązków względem najbliższych, ze szczególnym uwzględnieniem spadkodawcy. Przy orzekaniu o zachowku nie należy zatem pomijać oceny moralnej także postępowania uprawnionego do zachowku (wyr. SA w Szczecinie z dnia 22 kwietnia 2009 r., I ACa 459/08).
Z tych wszystkich powodów Sąd uznał żądanie zachowku w pełnej wysokości za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i obniżył ten zachowek o połowę zasądzając od pozwanej kwotę 23 000 zł, o czym Sąd orzekł w punkcie I sentencji wyroku, oddalając dalej idące powództwo punkcie II sentencji wyroku. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 6 lutego 2014 r. I C 814/12
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
