Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.
Badanie przez sąd, czy w konkretnym stanie faktycznym zaistniała w świadomości testatora obawa rychłej śmierci, uzasadniająca sporządzenie testamentu ustnego, jest procesem skomplikowanym i powinno zostać przeprowadzone w sposób wnikliwy, z zachowaniem odpowiedniej dozy ostrożności. W judykaturze utrwalił się pogląd, że o przesłance obawy rychłej śmierci można mówić wówczas, gdy subiektywne przekonanie spadkobiercy oparte jest na uzasadniających je okolicznościach (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 marca 2000 r., II CKN 875/98). Do okoliczności tych zaliczyć można takie stany chorobowe lub skutki nagłych wypadków, które – w świetle wiedzy medycznej oraz doświadczenia życiowego – mogą spowodować rychły zgon. Ustalając istnienie obawy rychłej śmierci nie można pomijać indywidualnych właściwości organizmu spadkodawcy, w tym jego wieku. Jednocześnie podkreśla się, że dla stwierdzenia istnienia obawy rychłej śmierci nie wystarczy ani sam podeszły wiek spadkodawcy, ani utrzymujący się przez dłuższy czas zły stan zdrowia na tle przewlekłego schorzenia (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 czerwca 1974 r., III CRN 118/74). Okoliczności te, choć niewątpliwie przybliżają niebezpieczeństwo zgonu, nie powodują automatycznie możliwości sporządzenia testamentu w formie ustnej. Dopiero, gdy w stanie zdrowia następuje nagłe pogorszenie lub pojawiają się nowe rokowania wskazujące na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy, można mówić o spełnieniu tej przesłanki (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 lipca 2003 r., V CK 120/02, OSNC 2004, nr 10, poz. 159). Również sam fakt, że śmierć nastąpiła krótko po sporządzeniu testamentu ustnego, nie wystarcza do stwierdzenia jego ważności (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 15 kwietnia 2003 r., V CK 9/02).
W orzecznictwie podkreśla się, że dla ustalenia obawy rychłej śmierci niezbędna jest z reguły wiedza medyczna, czyli wiadomości specjalne, w związku z czym sąd powinien z urzędu rozważyć potrzebę zasięgnięcia dowodu z opinii biegłego (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2008 r., I CSK 381/07).
Przy ocenie istnienia rozważanej przesłanki nie można wreszcie pomijać szczególnego celu, któremu ma służyć unormowanie przyjęte w art. 952 § 1 KC (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 20 marca 1984 r., III CRN 37/84). Każdorazowa ocena konkretnego przypadku sporządzania testamentu szczególnego musi uwzględniać wszystkie jego okoliczności, w tym także te, które wyłączały możliwość określonych zachowań testatora ze względu na nagłość zdarzenia i stan zdrowia, uzasadniających obawę rychłej śmierci. Inna ocena tych okoliczności prowadziłaby do unicestwienia woli testatora, który ze względu na stan zdrowia zagrażający jego życiu, mógł jedynie sporządzić testament szczególny.
Okoliczności świadczące o istnieniu u spadkodawcy obawy rychłej śmierci mogą być ustalane za pomocą każdego dowodu, w tym dowodu z zeznań świadków. To samo odnosi się do ustalenia, czy świadkowie byli świadomi, że spadkodawca składa wobec nich oświadczenie ostatniej woli. W odniesieniu do tych okoliczności nie ma żadnych szczególnych reguł dowodowych. Ograniczenia w dowodzeniu – na co słusznie zwrócił uwagę Sąd Okręgowy – dotyczą stwierdzania samej treści testamentu ustnego (art. 952 § 2 i 3 KC, art. 662 KPC). Z art. 952 § 3 KC wynika, że treść testamentu ustnego może być stwierdzona na podstawie zeznań świadków, dopiero wtedy, gdy nie sporządzono pisma, o którym mowa w art. 952 § 2 KC, lub gdy jest ono wadliwe, nastąpiła śmierć spadkodawcy i nie upłynęło jeszcze sześć miesięcy od chwili otwarcia spadku (por. postanowienie SN z dnia 8 kwietnia 1999 r., III CKN 190/98, OSNC z 1999 r., nr 11, poz. 190).
Kto dowie się o śmierci spadkodawcy oraz o tym, że treść testamentu ustnego nie została spisana, obowiązany jest niezwłocznie zawiadomić o tym sąd spadku oraz podać imiona, nazwiska i adresy świadków testamentu, jeżeli okoliczności te są mu znane (art. 661 § 1 KC). Świadków, którzy nie stwierdzili treści testamentu ustnego na piśmie, sąd wzywa do złożenia na wyznaczonym posiedzeniu sądowym zeznań stwierdzających treść testamentu. Do postępowania w sprawie przesłuchania świadków testamentu ustnego stosuje się odpowiednio przepisy o dowodzie ze świadków, z tą zmianą, że świadkowie testamentu nie mogą odmówić zeznań, ani odpowiedzi na pytania, ani też nie mogą być zwolnieni od złożenia przyrzeczenia (art. 662 KPC).
Zgodnie z art. 991 § 1 KC „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Art. 1000 § 1 KC stanowi zaś, iż jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Obliczenie wartości spadku dla potrzeb ustalenia zachowku odbywa się według zasad unormowanych w art. 922 KC i art. 993 – 995 KC, a jego efektem jest ustalenie czystej wartości spadku (substratu zachowku). Czysta wartość spadku stanowi różnicę między stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku, a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych. Istotne są regulacje zamieszczone w art. 993 – 995 KC, precyzujące sposób ustalania stanu czynnego i stanu biernego spadku – do aktywów spadku zalicza się darowizny i zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę, natomiast do pasywów spadku nie zalicza się zapisów zwykłych i poleceń. Oznacza to, że substrat zachowku równa się czystej wartości spadku oraz wartości darowizn. Przy braku majątku spadkowego podstawę obliczenia zachowku stanowi suma darowizn (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1964 roku I CR 691/62).
Stosownie do art. 993 KC przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny. Art. 994 § 1 KC stanowi zaś, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od chwili otwarcia spadku, na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Istotne jest, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 KC).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powodowi M. M. B. w pozwie skierowanym przeciwko pozwanemu M. P. (1) domagali się zasądzenia od niego na rzecz każdego z nich kwoty po 50.000,00 zł. z tym, że powódka zażądała zapłaty tej kwoty. W uzasadnieniu swego żądania wskazali, że są ustawowymi spadkobiercami po P. B.. M. K. (3) była jego jedyną córką, a M. B. wnukiem – jedynym synem zmarłego J. B. – syna P. B. W przypadku dziedziczenia ustawowego dziedziczyliby spadek wraz z żoną spadkodawcy J. B. w częściach po 1/3 każdy z nich. Spadkodawca w chwili śmierci w dniu 3.11.2008 r. pozostawał w związku małżeńskim z J. B. – matką pozwanego M. P. (1). podali, że spadkodawca sporządził testament ustny na mocy którego Sąd stwierdził nabycie spadku po nim na rzecz pozwanego w całości.
Podali, że spadkodawca i J. B. byli współwłaścicielami na prawach wspólności ustawowej małżeńskiej nieruchomości położonej w L. przy ul. (…) oraz właścicielem oszczędności zgromadzonych na rachunku bankowym, a także właścicielem nieruchomości w miejscowości G. powiat (…), woj. (…). Podali, że wezwali pozwanego do zapłaty zachowku, lecz nie otrzymali odpowiedzi.
Spadkodawca P. B. w chwili śmierci był współwłaścicielem wraz z żoną J. B. na prawach wspólności majątkowej małżeńskiej nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym. Ponadto był w posiadaniu oszczędności, lecz mimo tego, że tylko on figurował w nich jako właściciel a J. B. jako pełnomocnik, było to także ich wspólne prawo. Jeśli chodzi o oszczędności to łączna wartość obu wkładów wynosiła, jak wynika z zaświadczenia banku, 16.929,34 zł. Sąd przyjął za biegłą E. K. wartość nieruchomości na kwotę 195.000 zł.
Suma wartości nieruchomości i lokat to kwota 211.929,34 zł. Jednakże spadkiem byłaby tylko połowa tej sumy. Kwota 105.964,67 zł. stanowi podstawę do ustalenia wysokości zachowku należnego powodom M. K. (3) i M. B.. Spadkobiercami ustawowymi po P. B. byliby jego żona oraz córka – powódka i wnuk – powód, którzy odziedziczyliby spadek w częściach równych każdy po 1/3, więc udział spadkowy, który by przypadł powódce po ojcu i powodowi po dziadku wynosiłby 35.321,56 złotych (1/3 z kwoty 105.964,67 zł. stanowiącej połowę wartości majątku spadkowego). Należny powódce i powodowi zachowek stanowi ½ udziału który by im przypadł tj. 17.660,00 zł. Powodowie żądali kwoty po 50.000,00 zł., lecz ich powództwo, z przyczyn podanych wyżej, należy uznać za usprawiedliwione tylko do kwoty 17.660,00 zł. Wyrok Sądu Rejonowego – VII Wydział Cywilny z dnia 23 listopada 2012 r. VII C 346/11
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
