Instytucja zachowku stanowi ochronę praw członków najbliższej rodziny zmarłego, która należy do podstawowych założeń obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej prawa spadkowego. Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Obliczenie zachowku należy rozpocząć od ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym zgodnie z art. 922 KC przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie, stosownie do art. 991 § 1 KC udział ten mnoży się przez 2/3, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2.
Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku (art. 993-995 KC), co wymaga przede wszystkim określenia czystej wartości spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84), a stanem biernym spadku, czyli suma długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń. Dla ustalenia substratu zachowku do czystej wartości spadku dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób, za wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych i dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Zgodnie zaś z treścią art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Swoboda dysponowania majątkiem za życia, np. w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy. Stąd też osoba fizyczna ma przynajmniej moralny obowiązek wspierania przywołanych członków najbliższej rodziny, w tym też pozostawienia im korzyści ze spadku. Jednakże o tym kto i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decyduje ustawa.
Należy w tym miejscu wskazać, że artykuł 1000 KC reguluje problem uzyskania kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku (art. 993-995 KC), przy czym należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny. Wprawdzie przepis stanowi o sumie pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, nie powinno jednak budzić wątpliwości, że uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku jak też od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku (zob. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki pod red. A. Kidyby, publ.).
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 roku, sygn. akt III CSK 255/07). Nieuwzględnienie takich darowizn przy obliczaniu zachowku czyniłoby ochronę osób najbliższych, ustanowioną w ustawie, całkowicie iluzoryczną. O tym, że uprawnionym do zachowku jest też spadkobierca powołany do dziedziczenia wskazuje chociażby treść art. 998 § 1 KC Użycie zaś w art. 991 KC słowa ,,byliby’’ ma natomiast określić, że zachowek nie zawsze przysługuje zstępnym czy rodzicom, lecz tylko wtedy, gdy osoby te dziedziczyłyby z ustawy w danej, konkretnej sytuacji (jeżeli pozostały dzieci, rodzice nie są uprawnieni do zachowku, itd.). Ustawodawca postanowił, że głównym adresatem roszczenia o zachowek jest spadkobierca (art. 991 § 2 KC), a dopiero kiedy otrzymanie od spadkobiercy zachowku jest niemożliwe, uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 KC).
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
Spadkodawca W. M. zmarł. W chwili śmierci pozostawał w związku małżeńskim z pozwaną H. M.. Zmarły W. M. miał dwoje dzieci z pierwszego małżeństwa: córkę E. W. oraz syna M. M. Na mocy umowy darowizny W. M. darował pozwanej ½ zabudowanej nieruchomości stanowiącej działkę. W. M. pozostawił testament notarialny sporządzony d w którym ustanowił pozwaną H. M. jedyną spadkobierczynią.
Postanowieniem Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po W. M. na podstawie powyżej wskazanego testamentu notarialnego nabyła pozwana w całości. Powódka E. W. i M. M. są spadkobiercami ustawowymi po zmarłym W. M.. Z uwagi na fakt, że zostali pominięci w testamencie zmarłego ojca wystąpili do tutejszego Sądu z pozwem o zachowek. W toku postępowania sąd postanowieniem dopuścił dowód z opinii biegłego ze specjalnością do wyceny nieruchomości celem ustalenia wartości zabudowanej nieruchomości położonej w K. przy ul. (…) na datę orzekania według stanu z daty otwarcia spadku. Biegły sądowy M. K. ustaliła, że aktualna wartość rynkowa prawa własności nieruchomości gruntowej zabudowanej budyniem jednorodzinnym wynosi 531 397 zł. Strony postępowania nie zakwestionowały sporządzonej opinii.
W niniejszej sprawie uprawnionymi do zachowku są powodowie, gdyż właśnie oni jako zstępni W. M. z mocy ustawy dziedziczyliby po nim, gdyby nie sporządził on testamentu. Udziały spadkowe, jeżeli dziedziczyliby na podstawie ustawy wynosiłyby po 1/3 części na każdego z nich. Te udziały spadkowe stanowią podstawę do obliczenia ułamkowej wysokości zachowku. Należą się więc powodom tytułem zachowku kwoty o wartości równej połowy 1/3 części spadku, którą by odziedziczyli. Sąd ustalając wartość należnego zachowku wziął pod uwagę całą masę spadkową wraz z darowizną z 1995 roku, gdyż nie dolicza się do zachowku darowizn dokonanych przed więcej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spadku dla uczynionych na rzecz osób, które nie są spadkobiercami ustawowymi lub osobami uprawnionymi do zachowku. Wartość spadku wynosi więc 531.397 złotych. Powodom należy się po 88.566 złotych. Mając powyższe na uwadze Sąd zasądził od pozwanej na rzecz każdego z powodów po 88.566 złotych. Wyrok Sądu Okręgowego – III Wydział Cywilny z dnia 29 maja 2013 r. III C 1293/11
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
