Z utrwalonych poglądów doktryny i judykatury wynika, iż ochrona praw najbliższej rodziny zmarłego należy do podstawowych założeń prawa spadkowego, co znajduje wyraz w wielu instytucjach uregulowanych w księdze czwartej kodeksu cywilnego, w tym też i w instytucji zachowku – art. 991-1011 KC – zapewniającej osobom wskazanym w ustawie określoną korzyść ze spadku nawet wbrew woli zmarłego. Zgodnie z treścią art. 991 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Przy obliczaniu wysokości zachowku należy ustalić czystą wartość spadku. Wartość ta to różnica między wysokością aktywów wchodzących w skład spadku a wysokością długów spadkowych. Punktem odniesienia przy ustalaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości należnego zachowku może być jedynie chwila otwarcia spadku będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 1, art. 924 i 925 KC). Ustalenie składu spadku, mianowicie różnicy między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego spadku (pasywów), następuje więc, co do zasady, według reguł określonych w art. 922 KC, nie uwzględnia się jedynie zapisów i poleceń oraz długów z tytułu zachowku (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2008 r., IV CSK 509/07).
Osoba uprawniona do zachowku, roszczenia z tego tytułu powinna w pierwszej kolejności kierować przeciwko spadkobiercom zmarłego, w drugiej kolejności w stosunku do osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne (art. 9991 KC), w trzeciej zaś kolejności odpowiadają osoby obdarowane. Także w sytuacji, gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (wyr. SN z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, OSNC 2009, nr 3, poz. 47).
Przepisy o zapisie windykacyjnym został dodany po śmierci M. S. (1), a nadto nie został uczyniony, zatem nie ma zastosowania w sprawie. Art. 1000 KC który reguluje problem uzyskania kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku (art. 993-995 KC), przy czym należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny. Nadto, wprawdzie przepis stanowi o sumie pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, nie powinno jednak budzić wątpliwości, że uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku, jak też od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku.
Zgodnie z poglądami Sądu Najwyższego, zawartymi w wyroki z dnia 30 stycznia 2008 r. (III CSK 255/07), ustanowienie w systemie zachowku, roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej, wyrażającej się ułamkiem wartości przewidywanego udziału w spadku, którego głównym adresatem jest spadkobierca (art. 991 § 2 KC), nie wyklucza możliwości dochodzenia, gdy otrzymanie zachowku od spadkobiercy nie jest możliwe, od osoby, które otrzymała od spadkobiercy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej na uzupełnienie zachowku, w warunkach określonych w dyspozycji art. 1000 § 1 KC Uprawnienie do uzupełnienia zachowku przysługuje nawet wówczas, gdy jak w rozpoznawanej sprawie, uprawniony jest jednocześnie spadkobiercą, a powołanie do spadku nie pokrywa nawet jego uprawnienia z tytułu zachowku (art. 991 § 2 KC).
Zasady obliczania, tzw. substratu zachowku zostały określone w dyspozycji art. 993 KC, który stanowi, iż przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Zgodnie z treścią przepisu art. 996 KC darowizna dokonana przez spadkodawcę na rzec uprawnionego do zachowku zalicza się na należny mu zachowek.
Uprawnienie z tytułu zachowku ma charakter prawa podmiotowego, stąd też na tle realizacji żądania uprawnionego może powstać problem oceny jego zachowania w płaszczyźnie nadużycia prawa podmiotowego art. 5 KC Prezentowany jest pogląd, że w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 KC (uchwała SN z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81). Po pierwsze zakres zastosowania powyższego przepisu powinien być jednak stosunkowo wąski, bowiem ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 KC), nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (por. wyrok SN z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03 oraz wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15 lutego 2012 r. I ACa 1121/11). Możliwość obniżenia roszczenia o zachowek na podstawie art. 5 KC, dopuszczalna jest wyjątkowo, albowiem prawo to służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec osób najbliższych, co ma znaczenie na ocenę tego prawa z punktu widzenia zasad współżycia społecznego. Zastosowanie klauzuli nadużycia prawa powinno mieć zastosowanie w przypadkach wyjątkowych i szczególnie rażących nadużyć (por. wyrok SA w Szczecinie z dnia 22 kwietnia 2009 r., I ACa 459/08).
Sprawa sadowa opracowana przez Kancelarię
Pozwem W. S. (dalej także Powód) wystąpił przeciwko J. S. (1) (dalej także Pozwana) o zasądzenie kwoty 175 000 zł wraz z ustawowymi odsetkami, liczonymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty. Uzasadniając żądanie podniósł, że jego matka, M. S. (1) zmarła, a spadek po niej nabyli spadkobiercy ustawowi tj. Powód oraz jego siostra M. M. po ½ części każde z nich. W dacie otwarcia spadku wartość jego aktywów była równa zero, jednakże umową darowizny, M. S. (1) darowała swojej wnuczce, a córce Powoda, J. S. (1) lokal mieszkalny. Powód, jako syn spadkodawczyni jest uprawniony do zachowku, w wysokości ¼ masy spadkowej. W związku z tym, że masa spadkowa wynosiła zero, a powód nie może otrzymać należnego mu zachowku od drugiego spadkobiercy, uzasadnione jest jego żądanie zapłaty należnego mu zachowku od J. S. (1), która otrzymała od spadkodawczyni darowiznę podlegającą doliczeniu do spadku. Wartość przedmiotowej darowizny zdaniem powoda wynosiła 700.000 zł.
J. S. (1) wniosła o oddalenie w całości powództwa i zasądzenie od powoda na jej rzecz kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego. Uzasadniając swoje stanowisko zarzuciła, wadliwe ustalenie wartości przedmiotu darowizny na kwotę 700 000 zł, ponieważ darowane jej mieszkanie, od czasu jego wybudowania i zamieszkania w nim rodziców powoda w 1962 r. nie były remontowane, poza wymianą okien. Mieszkanie było w bardzo złym stanie technicznym i wymagało kapitalnego remontu. Ponadto, w ocenie Pozwanej, żądanie Powoda nie zasługuje na uwzględnienie, gdyż po śmierci ojca Powoda pozostawił on środki pieniężne znacznej wartości, objęte wspólnością majątkową małżeńska z M. S. (1), w łącznej wysokości 236 770,26 zł. Po śmierci męża, M. S. (1) posiadała, zatem środki pieniężne w kwocie, co najmniej 157.846, 84 zł.
Powód dysponował pełnomocnictwem, upoważniającym go do zarządzania całym majątkiem M. S. (1) i na takiej podstawie pobierał środki pieniężne z rachunków bankowych M. S. (1) i przeznaczał je na własne potrzeby. Pobrana przez Powoda z konta spadkodawczyni w ten sposób kwota 157 846,84 zł stanowiła darowiznę dokonaną przez M. S. (1) na rzecz Powoda, która powinna zostać zaliczona na poczet należnego mu zachowku. Ponadto, żądanie powoda nie powinno być uwzględnione z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego, w szczególności, z zasadą uczciwości, słuszności, moralności czy dobrych obyczajów. Powód przez wiele lat nie wywiązywał się, zarówno wobec Powódki jak i jej sióstr oraz ich matki, z żadnych obowiązków rodzinnych. Nie uczestniczył w życiu rodziny i nie łożył na jej utrzymanie, które obciążało w całości ich matkę, wspieraną w tym zakresie przez rodziców Powoda. Nadto, dwukrotnie doprowadził do zadłużenia mieszkania, w którym mieszkał z rodziną, przez co domownicy zagrożeni byli eksmisją, nie płacił rachunków za energię, co skutkowało kilkukrotnym wyłączenie w mieszkaniu prądu przez dostawcę energii, nie pomagał również pozwanej finansowo w okresie, kiedy podjęła ona studia. Sąd Okręgowy ustalił następujący stan faktyczny:
Z ustalonych faktów wynika, iż Powód, jako spadkobierca ustawowy po swojej matce, M. S. (1), uprawniony jest do połowy spadku po niej. Bezspornym w sprawie również było, iż dacie otwarcia spadku, nie było aktywów spadkowych, bowiem jeszcze za życia spadkodawczyni, Powód pobrał z jej rachunku i zadysponował na własne potrzeby posiadane przez nią środki pieniężne, w kwocie ustalonej, na co najmniej 157 846,84 zł. Jedyny istotnym składnikiem majątku zmarłej M. S. (1) był mieszkanie, , które darowała w dniu 25 lipca 2006 r. wnuczce, J. S. (1). Wartość tego składnika majątku spadkodawczyni, została ustalona na podstawie opinii biegłego na kwotę 488 500 zł.
Powód, jako spadkobierca zmarłej M. S. (1), jest osobą uprawnioną do zachowku, a w związku z tym, że nie było aktywów w majątku spadkowym, nie mógł on żądać zachowku od współspadkobierczyni M. M.. W takiej sytuacji, biorąc pod uwagę, że spadkodawczyni dokonała na rzecz pozwanej darowizny, wyczerpującej całą masę spadkową w dacie jej dokonania, niecałe 2 lata przed otwarciem spadku, Powód ma roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej od J. S. (1), na uzupełnienie przysługującego mu zachowku. Powód jest, zatem uprawniony do żądania zachowku, bowiem jako spadkobierca ustawowy nie uzyskał w ramach dziedziczenia po matce kwoty przekraczającej wartość należnego mu zachowku, między innymi z tego względu, że jedyny składnik majątku, spadkodawczyni darowała swojej wnuczce dwa lata przed śmiercią.
Jako formę zbliżoną w skutkach do darowizny, należało zakwalifikować zadysponowanie przez Powoda środkami pieniężnymi, posiadanymi przez M. S. (1) po śmierci męża w kwocie 157 846,84 zł. Mimo, że wątpliwości Sądu nie budził fakt przywłaszczenia sobie przez powoda należącej do spadkodawczyni w kwocie podanej wyżej, w ocenie Sądu, nie było darowizną sensu stricte. Umowa darowizny jest czynnością prawną, na mocy, której darczyńca zobowiązuje się do jednostronnego bezpłatnego świadczenia kosztem swojego majątku na rzecz obdarowanego, przy równoczesnym braku nałożenia na niego obowiązku świadczenia w zamian za uczynioną darowiznę. Natomiast z ustalonych faktów nie wynika, że można uznać taki sposób pobierania środków z rachunku spadkodawczyni, jako dokonane na podstawie wyraźnego jej oświadczenia woli, a jego zamiarem było wyraźnie i jednoznaczne darowanie Powodowi wskazanej wyżej kwoty pieniężnej.
Z drugiej strony udzielając nieograniczonego pełnomocnictwa do rachunku oraz nie ingerowanie w sposób jego wykonania i zarządzania tymi środkami pieniężnymi, można uznać, iż ufała synowi, ale z uwagi na wiek oraz ograniczone potrzeby konsumpcyjne nie miała wiedzy i świadomości zarówno posiadanych środków i ich wartości. Z pewnością nie można uznać, iż udzielając synowi pełnomocnictwa darowała mu te pieniądze. Z drugiej jednak strony, fakt ich pobrania i zużycia na własne potrzeby, niezgodnie z zakresem umocowania do zarządzania tymi środkami uzasadnia doliczenia tej kwoty do substratu zachowku. Gdyby powód nie zużył posiadanych przez spadkodawczynię środków pieniężnych, ale zarządzał jej majątkiem jak tego wymagają powszechnie przyjęte zasady, wskazana kwota pieniężna weszłaby by w skład spadku i roszczenie o zachowek w ogóle nie miałoby podstawy. Tak więc środki pieniężne w kwocie, pobrane z rachunku zmarłej przez Powoda, należy zaliczyć na poczet zachowku należnego Powodowi, doliczając ją do substratu zachowku tak jak darowiznę.
Ustalając podstawę do określenia wartości należnego Powodowi zachowku, Sąd orzekający, jako podstawę jego ustalenia przyjął wartość mieszkania, ustaloną na kwotę 488 500 zł oraz wartość środków pieniężnych w kwocie 157 846,84 zł, czyli w sumie 646 346,84 zł. Skoro udział Powoda w zachowku to połowa należnej mu schedy spadkowej, czyli ¼ wartości tak ustalonego majątku. Udział należny Powodowi z tytułu zachowku wynosi 161 586,71 zł. Na tak ustaloną kwotą należnego Powodowi zachowku należy zaliczyć kwotę 157 846,84 zł, pobranej przez niego z rachunku M. S. (1) i zadysponowanie jej na własne potrzeby. Różnica, jaką można było zasądzić na rzecz powoda to kwota 3 739,87 zł.
Podnoszone przez Pozwaną okoliczności dotyczące nadużycia prawa podmiotowego przez Powoda, które miały prowadzić do oddalenia powództwa o zachowek nie miały wpływu na treść rozstrzygnięcia, gdyż nadużycia miały miejsce w relacji Powód i jego rodzina, a okoliczności, które mogą powodować, że żądanie zapłat zachowku stanowić będzie nadużycie prawa, muszą układać się na linii uprawniony do zachowku – spadkobierca (por. T. Justyński, glosa do wyroku z dnia 07 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03, PiP 2005/6/111-115). Ustawodawca jednak przewidział dla tego typu zachowań instytucję wydziedziczenia. Ponadto Powód jest synem spadkodawczyni, a zachowek realizuje niezbywalne i bezwarunkowej jego prawo do otrzymania minimalnego udziału w spadku. Postępowanie dowodowe wykazało, iż Powód sam sobie pobrał należny mu udział w spadku, jeszcze za życia spadkodawczyni, pobierając na własne potrzeby pieniądze z jej rachunku. Nadto rozstrzygnięcie oddalające powództwo, na podstawie art. 5 KC ma charakter tymczasowy, bowiem jako przejściowe należy kwalifikować zachowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, która powinna ustać po zmianie okoliczności, co nie jest rozwiązaniem pożądanym przy rozstrzyganiu tego rodzaju sporów. Wyrok Sądu Okręgowego – II Wydział Cywilny z dnia 25 lipca 2013 r. II C 118/11
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
