Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC, uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, jeżeli byliby powołani do spadku z ustawy. Nie ulega wątpliwości, że uprawnionymi do zachowku mogą być także spadkobiercy, których udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku. Status spadkobiercy nie wyklucza możliwości wystąpienia – stosownie do dyspozycji art. 1000 KC – z roszczeniem o zachowek wobec podmiotu obdarowanego przez spadkodawcę (wyr. SN z 30.1.2008 r., III CSK 255/07, Biul. SN 2008, Nr 4, poz. 13). Jeżeli wskutek powołania do dziedziczenia osoby te nie uzyskały należnego im zachowku w całości, mogą one żądać spełnienia świadczenia pieniężnego uzupełniającego zachowek. Odpowiedzialność obdarowanych za zachowek ma charakter subsydiarny.
Uprawniony do zachowku swoje roszczenie z tego tytułu powinien skierować w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercy (spadkobiercom), w drugiej zaś – przeciwko zapisobiercom windykacyjnym. Jeżeli jednak nie może otrzymać od nich zachowku, przysługuje mu odpowiednie roszczenie przeciwko osobie, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku (art. 993-995 KC). W takiej sytuacji, jak stanowi art. 993 KC, przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku m.in. darowizny dokonane przez spadkodawcę. Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku jedynie, wymienionych w art. 994 KC, drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Należy zauważyć że uprawnienie do zachowku przysługuje ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między uprawnionym do zachowku a spadkodawcą. Służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, że nikt na wypadek swojej śmierci nie może rozporządzić swoim majątkiem dobrowolnie z pominięciem swoich najbliższych. Akcentowana jest też teza, że prawo do zachowku służy ochronie najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed jego arbitralnością w rozrządzeniu majątkiem na wypadek śmierci (zob. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia: 30 października 2003 r., IV CK 158/02, 30 stycznia 2008 r., CSK 255/07, 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03).
Wysokość zachowku ustala się za pomocą obliczeń, które w zasadzie przebiegają w trzech etapach: najpierw ustala się udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku, udział ten jest wyrażony odpowiednim ułamkiem, potem ustala się substrat zachowku, który po przemnożeniu przez wspomniany ułamek daje nam poszukiwaną wielkość, czyli wysokość zachowku. Aby ustalić substrat zachowku należy przede wszystkim określić tzw. czystą wartość spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę między wartością stanu czynnego spadku a wartością stanu biernego spadku. Tak określona wartość powinna być powiększona o dokonane przez spadkodawcę darowizny. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się zaś według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 KC).
Przy ustalaniu czystej wartości spadku należy pamiętać, że do spadku należą nie tylko zobowiązania spadkodawcy, które obciążały go za życia i nie wygasły z chwilą jego śmierci, lecz również określone obowiązki majątkowe związane z dziedziczeniem, które nie wynikają ze stosunków prawnych istniejących za życia spadkodawcy, powstające z mocy przepisów prawa spadkowego w chwili jego śmierci lub później, ale w związku z jego śmiercią. Przepis art. 922 § 3 KC wśród długów spadkowych wymienia zatem także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach. Ustalenie składu spadku w sprawie o zachowek następuje według zasad określonych w art. 922 KC, z tym że przy ustalaniu stanu biernego spadku nie uwzględnia się zobowiązań wynikających z zapisów i poleceń (art. 993 KC) oraz zobowiązań z zachowków.
Uprawnionym do zachowku należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.
W myśl art. 1000 KC obdarowany jest obowiązany do zapłaty sumy przysługującej z tytułu zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. W świetle art. 1000 § 2 KC, jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Granice odpowiedzialności określa więc stan aktualnego wzbogacenia pomniejszony o wysokość należnego obdarowanemu zachowku. Stan wzbogacenia ustala się także według stanu istniejącego w chwili wystąpienia z żądaniem zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Do Sądu Okręgowego pozew G. K. przeciwko W. Z. (1) o zapłatę kwoty 125.000 zł. W uzasadnieniu swego pozwu powódka wskazała, iż są wraz z pozwaną córkami H. G.. H. G. zmarła. Zgodnie z postanowieniem Sądu Rejonowego powódka nabyła spadek w ¼ części. Powódka nie otrzymała żadnych przysporzeń na skutek dziedziczenia, gdyż przed śmiercią spadkodawczyni podarowała posiadany przez siebie majątek pozwanej W. Z. (1).
Przechodząc na grunt niniejszej sprawy, w pierwszej kolejności, zasadniczą kwestią podlegającą badaniu było ustalenie, czy powódka G. K. może skutecznie dochodzić zachowku po zmarłej matce H. G.. Powódka jako spadkobierca ustawowy po zmarłej matce, należy do grupy osób wskazanych w art. 991 § 1 KC i uprawnionych do żądania zachowku w 1/2 udziału spadkowego, czyli w 1/8 części wartości spadku.
W nawiązaniu do powyższego należy wskazać, że powódka była uprawniona do ¼ części spadku. Ponieważ jest osobą pełnoletnią i zdolną do pracy, udział spadkowy powódki stanowiący podstawę dla obliczenia zachowku wynosi 1/2 (połowa udziału spadkowego, która by spadkobierczyni przypadła przy dziedziczeniu ustawowym).
Sąd Okręgowy uznał iż skład spadku po H. G. wchodziły ruchomości (szczegółowo wymienione w protokole spisu inwentarza) o wartości 5.200 zł, co stanowi wartość majątku spadkowego, od której następnie należało odliczyć stan bierny spadku. W niniejszej sprawie, brak było jakichkolwiek wierzytelności, stan bierny wynosił 0, zatem czysta masa spadkowa wyniosła 5.200 zł. Na długi spadkowe po H. G. składał się koszt przeprowadzenia postępowania o spis inwentarza w kwocie 1.447,91 zł. Sąd Okręgowy czystą wartość spadku określił na kwotę 3.752,09 zł.
Doliczeniu do czystej wartości spadku podlegała następnie, zgodnie z art. 993 KC, wartość rynkowa przedmiotu darowizny uczynionej na rzecz pozwanej, tj. nieruchomości położonej w W., dla której w Sądzie Rejonowym w T. prowadzona jest Księga Wieczysta KW (…) oraz udziału wynoszącego ½ części w nieruchomości położonej w M., dla której Sąd Rejonowy w T. prowadzi Księgę wieczystą KW (…). Według rzeczoznawcy D. A., aktualna wartość udziału należącego do H. G. wynoszącego ½ części w nieruchomości położonej w M., po uwzględnieniu nakładów poczynionych przez R. G. (1), wynosi 94.500 zł. Z kolei aktualna wartość rynkowa nieruchomości położonej w W. i zabudowanej domem mieszkalnym po uwzględnieniu i odliczeniu nakładów poczynionych przez R. G. (1), wynosi 702.000 zł. Mając na uwadze powyższe, łączna wartość obu działek wynosi 796.500 zł.
Substrat zachowku (czysta wartość spadku powiększona o dokonane przez spadkodawcę darowizny) wynosiła wobec tego 800.252,09 zł. Mnożąc zatem udział spadkowy obliczony na potrzeby ustalania zachowku, tj. 1/8 części z substratem zachowku, tj. 800.252,09 zł, należny powódce zachowek w myśl art. 991 § 1 wynosi 100.031,51 zł.
Pozwana zmierzała do wykazania, że zmarła H. G. za życia przekazała powódce darowizny, których łączna wartość przekracza wartość należnego powódce zachowku. Jak wyżej wskazano W. Z. (1), nie zdołała przedstawić niebudzących wątpliwości dowodów na to, że powódka otrzymała od swojej matki darowizny, których wartość znacząco przekracza wartość należnego jej zachowku. Ciężar dowodu tego faktu spoczywał natomiast zgodnie z art. 6 KC na pozwanej, skoro wywodziła z niego korzystne dla siebie skutki prawne. Zeznania świadków słuchanych w sprawie, są w tej kwestii niejasne, niespójne i budzą wątpliwości Sądu o czym była mowa wyżej.
Pozostali świadkowie zeznali, że zmarła przekazywała powódce co jakiś czas kwoty pieniężne w wysokości około 2.000 – 3.000 zł. Darowanie żadnej kwoty nie zostało stwierdzone pismem. W ocenie Sądu, pozwana nie wykazała, aby zmarła H. G., za życia przekazała powódce kwoty, które pozwana wskazała w pozwie, tzn. 40.000 zł, 54.000 zł oraz około 80.000 zł. Zdaniem Sądu, zmarła przekazywała swojej córce G. K. niewielkie kwoty pieniężne, kilkukrotnie wspomogła córkę w sfinansowaniu wspólnych wakacji nad morzem czy pomogła wnukowi z naprawą samochodu. Jednakże żaden ze świadków nie był w stanie precyzyjnie określić dokładnych sum, jakie zmarła darowała córce ani częstotliwości przekazywania tych pieniędzy. Biorąc pod uwagę sytuację rodzinną powódki i spadkodawczyni uznać należy, iż były to zwyczajowo przyjęte niewielkie darowizny na rzecz córki nie mające znaczenia dla wyniku niniejszej sprawy. Warto podkreślić, iż W. Z. (1) wychowywała się w pełnej rodzinie, miała zamożnych rodziców, którzy pomogli jej i mężowi T. Z. założyć własną działalność gospodarczą, również w zakresie usług transportowych. Warto podkreślić, iż pozwana z mężem swoją działalność do dziś prowadzi w biurowcu należącym do R. G. (1), na tej samej nieruchomości, której udział otrzymała pozwana od swojej matki w darowiźnie. Spadkodawczyni wiążąc się z R. G. (1) zostawiła swoją córkę G. K. w wieku piętnastu lat pod opieką babci i jak wynika z zeznań powódki przez wiele lat w niewielkim stopniu interesowała się jej losem. Relacje między powódką a jej matką uległy polepszeniu, gdy G. K. podjęła skuteczną walkę z nałogiem alkoholowym. W tej sytuacji wspólny wyjazd na wakacje, drobne, niewielkie wsparcie finansowe nie może być odbierane jako okoliczności mające wpływ na wynik niniejszej sprawy.
Biorąc powyższe okoliczności pod uwagę Sąd Apelacyjny na podstawie powołanych wyżej przepisów orzekł jak w pkt I wyroku. Mając na uwadze powyższe, należało stwierdzić, że powódce na podstawie art. 991 § 1 KC przysługiwało w stosunku do pozwanej W. Z. (1) roszczenie o zapłatę kwoty pieniężnej w wysokości 100.031,51 zł tytułem zachowku. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 5 czerwca 2017 r. I C 2178/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
