Zstępnemu, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jak stanowi art. 992 § 2 KC, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. W orzecznictwie wskazuje się, że uprawnionemu do zachowku przysługuje bezwzględne pierwszeństwo w zaspokojeniu przed innymi długami. Prawa uprawnionego do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych (por. wyrok SA w Szczecinie z dnia 22.04.2009 r., IACa 459/08, wyrok SA w Białymstoku z dnia 25.03.2011 r., I ACa 118/11, OSAB 2011/1/17-20).
Podstawą obliczenia zachowku jest czysta wartość spadku, stanowiąca różnicę pomiędzy wartością stanu czynnego a wartością stanu biernego spadku (por. wyrok SN z dnia 14 marca 2008 r. w sprawie IV CSK 509/07). Zgodnie z art. 993 KC nie bierze się przy tym pod uwagę długów z tytułu zapisów i poleceń, a także zobowiązań z tytułu zachowku. Przepis art. 922 KC określa prawa i obowiązki, które wchodzą w skład spadku. Spadek obejmuje tylko i wyłącznie prawa i obowiązki spadkodawcy mające charakter cywilno-prawny, których źródłem są przepisy kodeksu cywilnego lub przepisy szczególne. Po określeniu czystej wartości spadku dolicza się do niej, dla ustalenia substratu zachowku, wartość darowizn dokonanych przez spadkodawców, bez względu na to czy były one uczynione na rzecz spadkobierców uprawnionych do zachowku, czy też innych osób.
Zgodnie z art. 955 KC wartość darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku. Kodeks cywilny przewiduje pewne wyjątki w zakresie doliczania, a mianowicie nie uwzględnia się drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych; nadto nie podlegają doliczeniu do spadku oraz rozliczeniu przy ustalaniu zachowku, darowizny na rzecz osób nie będących spadkobiercami oraz uprawnionymi do zachowku, dokonane przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku (art. 994 § 1 KC), jak również przy obliczaniu zachowku należnemu zstępnemu nie dolicza się darowizn uczynionych w czasie kiedy nie miał zstępnych, chyba że darowizna została dokonana na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego (art. 994 § 2 KC). Należy mieć też na względzie, że punktem odniesienia przy ustalaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości należnego zachowku jest chwila otwarcia spadku będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 2, art. 924 i 925 KC). Obliczanie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu (uchw. SN z 26.03.1985 r., III CZP 75/84).
Sąd Najwyższy wielokrotnie wyjaśniał, że oceniając roszczenie o zachowek trzeba mieć na względzie, iż prawa uprawnionego do zachowku przysługujące mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny istniejący między nim a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych, oraz realizacji zasady, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Te względy z kolei nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku i wymagają oparcia jej na szczególnie wnikliwej analizie stanu faktycznego sprawy. Zgodnie z ugruntowaną linią orzecznictwa sprzeczność z zasadami współżycia społecznego żądania pełnej sumy zachowku zachodzi wtedy, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie.
W swoim orzecznictwie Sąd Najwyższy dopuścił możliwość obniżenia wysokości zachowku na podstawie art. 5 KC ze względu na szczególne okoliczności występujące w relacjach między uprawnionym do zachowku a zobowiązanym do jego zapłaty, a więc gdy z wyjątkowych przyczyn dotyczących okoliczności leżących po stronie tych osób, przyznanie zachowku w pełnej wysokości naruszałoby zasady współżycia społecznego (wyrok SN z dnia 16 czerwca 2016 r., V CSK 625/15, OSNC 2017/4/45, OSP 2017/9/92, OSP 2017/2/14, Biul.SN 2016/9/11, LEX el.). Tym samym przepis ten powinien być stosowany rygorystycznie i wyłącznie do sytuacji wyjątkowych. Tytułem przykładu, jeśli wchodzący w skład spadku lokal mieszkalny, służyłby zaspokajaniu potrzeb życiowych spadkobiercy, a jego sytuacja osobista i majątkowa uniemożliwiałaby lub zasadniczo utrudniała spełnienie świadczenia z tytułu zachowku, to można by mówić, że mamy do czynienia z sytuacją wyjątkową.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka M. R. wniosła o zasądzenie od pozwanego Ł. K. kwoty 84.000 zł tytułem należnego jej zachowku, który jest długiem spadkowym powstałym w chwili śmierci spadkodawcy – matki powódki L. M.. W niniejszej sprawie powódka wskazała, że przysługuje jej zachowek w wysokości 1/2 udziału, który by jej przypadł przy dziedziczeniu ustawowym.
Pozwany kwestionował zasadność wysuniętego przez powódkę roszczenia w kontekście art. 5 KC, jak też wskazaną przez powódkę wartość rynkową nieruchomości stanowiącej jedyny składnik spadku po spadkodawczyni L. M.. Przy tym, strona pozwana w toku postępowania konsekwentnie podnosiła, iż na poczet sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku winny zostać zaliczone darowizny, które powódka uzyskiwała od spadkodawczyni.
W niniejszej sprawie spadkodawczyni – L. M. dokonała rozporządzenia na wypadek śmierci całym swoim majątkiem poprzez powołanie do całości spadku swojego wnuka – pozwanego w niniejszej sprawie Ł. K.. Na jego rzecz na podstawie testamentu stwierdzono nabycie spadku po L. M. w całości. W skład spadku wchodziło prawo do lokalu mieszkalnego.
Mając na względzie treść art. 931 § 1 KC, w przypadku dziedziczenia ustawowego do całości spadku po L. M. powołana byłaby powódka, jako jedyne dziecko spadkodawczyni, która w dacie śmierci była wdową. Poza sporem był również fakt, że powódka nie otrzymała od pozwanego żadnej kwoty tytułem zachowku.
W świetle powyższego nie budziło wątpliwości, że powódka była uprawniona do wystąpienia przeciwko spadkobiercy testamentowemu z żądaniem zapłaty sumy pieniężnej tytułem należnego jej zachowku.
Zasadniczym zarzutem, który przesądzać miał o braku zasadności roszczenia powódki, bądź ewentualnie przemawiać za obniżeniem należności z tego tytułu, była w ocenie pozwanego sprzeczność żądania powódki z zasadami współżycia społecznego. W tym zakresie pozwany argumentował, że zachowanie powódki wobec swojej matki było moralnie naganne, wobec braku jej zainteresowania sytuacją spadkodawczyni, braku należnego szacunku oraz niesprawowania przez powódkę nad swoją matką koniecznej, osobistej opieki. W efekcie przeprowadzonego postępowania dowodowego Sąd nie znalazł podstaw z art. 5 KC ani do pozbawienia w ogóle powódki prawa do zachowku ani do ewentualnego jego obniżenia.
Taka sytuacja jednak nie zachodziła w niniejszej sprawie. Zasadnicze jednak znaczenie w niniejszej sprawie ma fakt, że pozwany w toku postępowania nie wykazał, że zachowanie powódki względem spadkodawczyni było moralnie naganne. Ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, wbrew twierdzeniom pozwanego, wynika, że powódka sprawowała osobistą opiekę nad L. M.. Z ustaleń faktycznych poczynionych w sprawie wynika, że powódka nie tylko interesowała się sytuacją swojej matki, co przede wszystkim czynnie uczestniczyła w opiece nad nią poprzez odwiedzanie L. M., dbanie o porządek w jej mieszkaniu, wspólne spędzanie czasu, spacery, pomoc w regulowaniu comiesięcznych zobowiązań, zapewnieniu odpowiedniej opieki medycznej i osobistej opiece we własnym domu w ostatnich tygodniach życia spadkodawczyni kończąc. Tych wszystkich czynności powódka dokonywała w czasie kiedy sam pozwany nie mieszkał już na terenie Polski, przebywając co do zasady za granicą w celach zarobkowych, sporadycznie widując się z babką podczas kilkudniowych pobytów w Polsce. Sąd miał przy tym na względzie, że opiekę nad spadkodawczynią sprawowały też inne osoby, należało jednak uwzględnić fakt, że spadkodawczyni przez dłuższy okres czasu nie wymagała ścisłej opieki, której konieczność powstała na około dwa lata przed datą jej śmierci i z której, powódka wywiązywała się w ramach możliwości determinowanych jej sytuacją osobistą. Nie bez znaczenia pozostaje też okoliczność, że to powódka we własnym zakresie zorganizowała pogrzeb spadkodawczyni.
Jako niewykazane i sformułowane jedynie na potrzeby postępowania w niniejszej sprawie uznać należało zarzucaną powódce rzekomą kradzież pieniędzy jakimi dysponowała L. M. z tytułu uzyskiwanej emerytury. W tym zakresie Sąd miał przede wszystkim na względzie zeznania samej powódki, niezakwestionowane przez stronę pozwaną, a dotyczące okoliczności w jakich spadkodawczyni z inicjatywy córki zdecydowała się na założenie rachunku bankowego.
Stąd też w niniejszej sprawie nie zaistniały, szczególne okoliczności, przesądzające o braku zasadności roszczenia powódki w świetle art. 5 KC Przy tym, strona pozwana nie zaoferowała też żadnego dowodu na potwierdzenie swojego stanowiska, jakoby także względem pozwanego powódka dopuszczała się zachowań moralnie nagannych. W szczególności jako niewykazany należało uznać zarzut, że to powódka odcięła się od pozwanego w związku z zawarciem nowego związku małżeńskiego oraz, że wyrzuciła z mieszkania swoich synów. W ocenie Sądu powyższe sformułowane zostało jedynie na potrzeby postępowania w niniejszej sprawie i nie znajdowało odzwierciedlenia w jej rzeczywistym stanie.
W kontekście art. 5 KC należy też zauważyć, że nie może powoływać się na zasady współżycia społecznego ten, kto sam te zasady narusza. Zdaniem Sądu przeprowadzone postępowanie dowodowe dało podstawy do uznania, że to pozwany naruszał zasady współżycia społecznego swoją postawą względem spadkodawczyni. W tym przede wszystkim pozwany nie wywiązywał się z obowiązku opieki względem swojej babki. Nie budziło bowiem wątpliwości, że pozwany nie uczestniczył w opiece nad L. M. w ostatnich latach jej życia. Przy tym z zeznań powołanych w sprawie świadków wynikało, że pozwany nie odwiedzał spadkodawczyni także w okresie jej hospitalizacji, czy ostatnich tygodni przed śmiercią, w trakcie których pozostawała pod opieką powódki. Co należy uznać za naruszające zasady współżycia społeczne wobec ustalenia w sprawie, że powołanie pozwanego do spadku po L. M. motywowane było porozumieniem w rodzinie, że pozwany sprawować będzie osobistą opiekę nad dziadkami aż do dnia ich śmierci.
Pozwany ostatecznie nie wykazał także jakoby za obniżeniem kwoty dochodzonego przez powódkę zachowku przemawiała jego trudna sytuacja majątkowa, w tym powodowana także przewlekłą chorobą małżonki pozwanego. Przedstawiona przez pozwanego do akt sprawy dokumentacja medyczna potwierdzająca chorobę jego małżonki, nie pozwala w jakimkolwiek zakresie na ocenę jaki faktycznie wpływ na stan zdrowia małżonki, a przede wszystkim na sytuację majątkową stron ma powoływane przez pozwanego schorzenie. Co do tej okoliczności pozwany nie zaoferował jakiegokolwiek innego dowodu, stąd też stanowisko pozwanego w tym zakresie nie zasługiwało na uwzględnienie. Mając powyższe na względzie Sąd uznał, że roszczenie powódki jest co do zasady usprawiedliwione. Ocenie zatem podlegało czy powódka wykazała roszczenie co do wysokości.
Skoro powódka w razie dziedziczenia ustawowego byłaby jedyną osobą powołaną do spadku po L. M., to przypadający jej udział w spadku wynosiłby całość spadku biorąc pod uwagę okoliczność, że powódka nie zrzekała się dziedziczenia i nie została uznana za niegodną dziedziczenia (art. 992 KC). Zachowek powódki stosownie do art. 991 § 1 KC wynosi 1/2 udziału spadkowego, który by przypadł powódce w razie dziedziczenia ustawowego. Kolejnym etapem obliczenia zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku tj. czystej wartości spadku i wartości darowizn podlegających doliczeniu. Następnie wartość substratu zachowku należy pomnożyć przez ustalony ułamek wyrażający udział spadkowy.
Mając na względzie powyższe oraz pozyskaną w toku postępowania wiedzę (na podstawie elektronicznej księgi wieczystej, że pozwany w nieodległym od śmierci spadkodawczyni czasie, zbył nieruchomość na rzecz osób trzecich, Sąd uznał, że brak przeszkód by wartość nieruchomości lokalowej wchodzącej w skład spadku ustalić na podstawie umowy sprzedaży na 168.000 zł tj. według ceny, za którą pozwany nieruchomość zbył.
Strona pozwana kwestionowała by powyższa cena miała charakter rynkowy. Odnosząc się do tego zarzutu w pierwszej kolejności należy mieć na względzie, że zgodnie z art. 151 ust. 1 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 121) wartość rynkową nieruchomości stanowi szacunkowa kwota, jaką w dniu wyceny można uzyskać za nieruchomość w transakcji sprzedaży zawieranej na warunkach rynkowych pomiędzy kupującym a sprzedającym, którzy mają stanowczy zamiar zawarcia umowy, działają z rozeznaniem i postępują rozważnie oraz nie znajdują się w sytuacji przymusowej. Tym samym przepis ten determinuje przesłanki charakteru rynkowego transakcji. Z okolicznościach faktycznych niniejszej sprawy nie wynika by powyższe przesłanki nie zostały spełnione. Strona pozwana poza zaprzeczeniem by cena miała charakter rynkowy nie naprowadziła żadnych okoliczności mogących poddawać w wątpliwość wolnorynkowy charakter transakcji. Przy jednoczesnym uwzględnieniu, że pozwany zbył tę nieruchomość po upływie 10 miesięcy od dnia śmierci spadkodawczyni, zdaniem Sądu kwota uzyskana z tej sprzedaży realnie wyznacza wartość spadku według stanu na datę śmierci spadkodawczyni. Po wtóre należy mieć na względzie, że wobec przedstawienia do akt sprawy umowy sprzedaży nieruchomości, dokumentującej wartość nieruchomości według stanu, to na stronę pozwaną, w świetle art. 6 KC, przerzucony został ciężar wykazania wartości rynkowej nieruchomości nabytej przez pozwanego w drodze dziedziczenia. Obowiązkowi dowodowemu w tym zakresie pozwany jednak nie sprostał, poprzestając jedynie na gołosłownych twierdzeniach, zaprzeczając jedynie by cena podana w umowie sprzedaży była ceną rynkową. Przy tym swojego stanowiska w tym zakresie strona pozwana też w żaden sposób nie uargumentowała.
Wobec powyższego wartość czynna spadku to 168.000 zł i taka byłaby wartość udziału spadkowego powódki w wypadku dziedziczenia ustawowego. W niniejszej sprawie powódka po ostatecznym określeniu żądania dochodziła kwoty 84.000 zł tj. ½ wartości spadku, co odpowiada art. 991 § 1 KC. Wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu – XVIII Wydział Cywilny z dnia 26 czerwca 2018 r. XVIII C 1037/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
