Zgodnie z art. 991 § 1 KC „zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek)”.
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Art. 1000 § 1 KC stanowi zaś, iż jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku.
Obliczenie wartości spadku dla potrzeb ustalenia zachowku odbywa się według zasad unormowanych w art. 922 KC i art. 993 – 995 KC, a jego efektem jest ustalenie czystej wartości spadku (substratu zachowku). Czysta wartość spadku stanowi różnicę między stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku, a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych. Istotne są regulacje zamieszczone w art. 993 – 995 KC, precyzujące sposób ustalania stanu czynnego i stanu biernego spadku – do aktywów spadku zalicza się darowizny i zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę, natomiast do pasywów spadku nie zalicza się zapisów zwykłych i poleceń. Oznacza to, że substrat zachowku równa się czystej wartości spadku oraz wartości darowizn. Przy braku majątku spadkowego podstawę obliczenia zachowku stanowi suma darowizn (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1964 roku I CR 691/62).
Stosownie do art. 993 KC przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny. Art. 994 § 1 KC stanowi zaś, że przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od chwili otwarcia spadku, na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Istotne jest, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 KC).
Natomiast w myśl art. 1008 § 1 KC Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Zgodnie z art. 1009 KC Przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.
Dla skuteczności wydziedziczenia istotne jest, czy przyczyny wymienione w testamencie były zgodne z rzeczywistością, czego z kolei notariusz sporządzający akt notarialny nie jest w stanie zbadać. Zasada, że w procesie wykładni testamentu prymat stanowi wola spadkodawcy, nie może prowadzić do wydziedziczenia spadkobiercy na podstawie przyczyny nieprawdziwej bądź takiej, która nie uzasadnia wydziedziczenia. Wyjątkowość instytucji wydziedziczenia polega zarówno na tym, że pozbawia ona uprawnionego nie tylko prawa do zachowku, ale również i powołania go do spadku.
U podstaw konstrukcji prawnej zachowku leży ochrona interesu najbliższych, w aspekcie urzeczywistnienia obowiązków, jakie wynikają ze stosunków rodzinnych. Z kolei celem wyjątku polegającego na wydziedziczeniu jest sankcja za ich naruszenie z przyczyn leżących po stronie potencjalnego spadkobiercy. Ten sankcyjny charakter wydziedziczenia od zachowku, dla ustalenia przesłanki uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (art. 1008 pkt 3 KC), wymaga stwierdzenia nieprawidłowego, zawinionego postępowania uprawnionego o kwalifikowanej cesze „uporczywości”, czyli musi być ono długotrwałe bądź wielokrotne i podlegać obiektywnej negatywnej ocenie z punktu widzenia obowiązków wyznaczonych przepisami prawa, zwyczajami, czy zasadami współżycia społecznego.
Uporczywym niedopełnieniem obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, będącym podstawą wydziedziczenia w rozumieniu art. 1008 pkt 1 i 3 KC jest długotrwałe lub wielokrotne zaniedbywanie potrzeb materialnych i emocjonalnych spadkobiercy lub postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, co oznacza, że zachowanie uprawnionego musi być obiektywnie naganne.
Niedopełnianie obowiązków rodzinnych musi mieć charakter uporczywy, aby mogło stanowić podstawę do wydziedziczenia testamentowego. Chodzi tutaj zarówno o cechę postępowania uprawnionego (wielokrotność, długotrwałość, nieustanność), jak i jego nastawienie psychiczne (upór, zatwardziałość, zła wola). Przy ocenie, czy przesłanka ta została spełniona, należy kierować się pewną dozą rygoryzmu, bowiem nie każde odstępstwo od modelu idealnego w relacjach rodzinnych może stać się podstawą wydziedziczenia. Kluczowa dla możliwości wydziedziczenia z powodu niedopełnienia obowiązków rodzinnych jest także kwestia winy (odpowiedzialności) za zaistniałą sytuację. Jeśli – co w praktyce częste – ktoś zrywa kontakty z rodziną, nie może później wydziedziczyć z powodu braku więzów. Ten, kto zawinił zerwanie więzów rodzinnych, nie może ze swej niegodziwości wywodzić korzystnych dla siebie skutków prawnych. W szczególności niewykonywanie obowiązków rodzinnych nie będzie miało miejsca w sytuacji uchylania się spadkodawcy od przyjęcia zaoferowanej pomocy, a także w braku jego koniecznej współpracy lub przy odmowie przyjmowania pomocy (por. I ACa 1095/17 – wyrok SA Poznań z dnia 05-04-2018). Nie ma także wątpliwości co do tego, że dla oceny istnienia podstaw wydziedziczenia istotne znaczenie ma ocena o charakterze obiektywnym, a nie subiektywnym.
W pojęciu „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych” mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Dotyczy to wszczynania ciągłych awantur, kierowania pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania, czy brak okazywania zainteresowania jego sprawami (por. I ACa 515/17 – wyrok SA Kraków z dnia 07-11-2017).
Sprawa sądowa opracowań przez Kancelarię
M. J. (1) wniósł o zasądzenie od M. J. (2) kwoty 160 000,00 zł z tytułu zachowku z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty. Pozwana nie uznała powództwa i wniosła o jego oddalenie oraz o zasądzenie od powoda na jej rzecz kosztów zastępstwa prawnego.
Brak jest jakiegokolwiek dowodu na to, by spadkodawczyni przebaczyła powodowi. Jego twierdzenia, na co Sąd zwrócił już uwagę w omówieniu zebranego w sprawie materiału dowodowego, są gołosłowne, a zatem nie poparte żadnymi dowodami. Dalej, trzeba wskazać, że powód prowadził przez wiele lat życie, którego nie akceptowała spadkodawczyni. Nadużywał alkoholu, znęcał się fizycznie i psychicznie nad żoną i dzieckiem, nie podejmował stałej pracy, zaniedbywał swoje obowiązki ojcowskie, odbywał karę pozbawienia wolności, założył w małym mieście, w którym mieszkała jego matką, agencję towarzyską i związał się z prostytutką, z którą ma dziecko. Ponadto za niewłaściwe zachowanie wobec żony i dziecka został deportowany do Polski z Wielkiej Brytanii, gdzie kilka lat przebywał. Następnie wybrał życie kloszarda, nie pracował, zajmował się zbieractwem, nie miał stałego mieszkania, przebywał w noclegowniach, w konsekwencji czego stracił zdrowie i pozostaje na utrzymaniu pomocy społecznej. Takie zachowanie powoda, sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, z oczywistych względów nie mogło spotkać się z uznaniem matki, która, co wynika ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, bardzo to przeżywała i cierpiała.
Ponadto należy stwierdzić, że powód nie dopełniał względem matki obowiązków rodzinnych. Z zebranego w sprawie materiału dowodowego wynika bowiem, że powód nie spotykał się z matką, nie pomagał jej w zwykłych sprawach codziennych, nie opiekował się nią w chorobie. Kontaktował się z nią jedynie telefonicznie i tylko wtedy, gdy potrzebował od niej pieniędzy. Znamienne jest również i to, przy ocenie jego zachowania wobec matki, że nie był na jej pogrzebie. Należy zatem stwierdzić, że powód wiele lat temu zerwał kontakt z matką, nie istniał w jej życiu choćby poprzez wizyty w jej miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jej sprawami (patrz wyrok SN z 07 listopada 2002 roku, II CKN 1397/00).
Przytoczone powyżej okoliczności w sposób dostateczny wykazują, że uporczywe postępowanie powoda wbrew woli matki było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a ponadto wypełniało przesłanki uporczywego względem niej niedopełniania obowiązków rodzinnych. Zatem wydziedziczenie powoda zawarte w ważnym testamencie notarialnym jest skuteczne, co nakazywało oddalenie powództwa, o czym Sąd orzekł, jak w pkt 1 wyroku.
Mając powyższe rozważania na uwadze oraz zebrany w sprawie materiał dowodowy należy stwierdzić, że w niniejszej sprawie ma zastosowanie przepis art. 5 KC w zakresie dotyczącym ustalenia czy powód nadużywa prawa podmiotowego, żądając od córki stosownego zachowku. Z zeznań pozwanej oraz częściowo z zeznań przesłuchiwanych w sprawie świadków wynika, że powód znęcał się psychicznie i fizycznie nad pozwaną, co doprowadziło początkowo do ograniczenia mu władzy rodzicielskiej, a potem – wobec niewypełniania innych obowiązków rodzicielskich (brak zainteresowania się dzieckiem, brak kontaktów z nim, niełożenie na jego utrzymanie) – do pozbawienia go władzy rodzicielskiej. Przytoczyć wypada w tym miejscu przepis art. 111 § 1 k.r.io., z którego wynika, że jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Zatem należy uznać, że w niniejszej sprawie powództwo podlega również oddaleniu z uwagi na to, że powód swym rażącym i długotrwałym postępowaniem względem pozwanej naruszył zasady współżycia społecznego, początkowo znęcając się na nią fizycznie i psychicznie, a potem wycofując się całkowicie z jej życia na wiele lat. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 22 czerwca 2017 r. I C 74/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
