Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (§ 2).
Na podstawie powyższego przepisu uprawnionymi do zachowku są zatem zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Prawa do zachowku zostają bowiem pozbawione osoby, które ustawa nakazuje traktować tak, jakby nie dożyły chwili otwarcia (tj. zrzekły się dziedziczenia po zmarłym, odrzuciły spadek, zostały uznane za niegodne dziedziczenia, wydziedziczone).
Wysokość zachowku wynosi połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast jeżeli uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo trwale niezdolną do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie wartości tego udziału. Udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku ustala się dla każdego uprawnionego na podstawie przepisów ogólnych z uwzględnieniem zasady ustalonej w art. 992 KC i udział ten mnoży się następnie przez jedną drugą lub dwie trzecie. Tak ustalony udział stanowi podstawę do określenia wysokości zachowku. Ustalenie wysokości udziału spadkowego wyrażonego odpowiednim ułamkiem przeprowadza się oddzielnie dla każdej osoby, której przysługuje prawo do zachowku. Udział ten mnoży się przez czystą wartość spadku i otrzymana wartość stanowi zachowek należny uprawnionemu.
Wskazać jednak trzeba, iż obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu (uch. SN z dnia 17 maja 1985 r., III CZP 69/84, OSNC 1986, nr 3, poz. 24; uch. SN z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84, OSNC 1985, nr 10, poz. 147).
Podnieść należy, iż uprawnienie z tytułu zachowku ma charakter prawa podmiotowego, stąd też na tle realizacji żądania uprawnionego może powstać problem oceny jego zachowania w płaszczyźnie art. 5 KC Można zgodzić się z poglądem, że w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 KC (uch. SN z dnia 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, OSNC 1981, nr 12, poz. 228). Zakres zastosowania powyższego przepisu powinien być jednak stosunkowo wąski, bowiem ocena Sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego, nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (wyr. SN z dnia 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03, PiP 2006, z. 6, s. 111). Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia (wyr. SA w Białymstoku z dnia 31 marca 2011 r., I ACa 99/11, OSAB 2011, z. 1, poz. 21).
Obniżenie wysokości zachowku może więc mieć miejsce w przypadkach zupełnie wyjątkowych, już samo pozbawienie uprawnionego do zachowku korzyści ze spadku w drodze dziedziczenia jest dla niego okolicznością krzywdzącą i dolegliwą, a stanu tego nie powinno jeszcze pogłębiać ograniczenie możliwości realizacji roszczeń z tytułu zachowku. Zachowek stanowi bowiem minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy ustawowemu (wyr. SA w Lublinie z 13 czerwca 2014 r., I ACa 820/13, wyr. SA w Warszawie z 24 lutego 2014 r., I ACa 1204/13).
Prawa uprawnionego do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych. W tym kontekście nie można jednak zapominać, że nie mogą zostać pominięte te zachowania uprawnionego, które wskazują na to, jak ten wywiązywał się ze swoich obowiązków względem najbliższych, ze szczególnym uwzględnieniem spadkodawcy. Przy orzekaniu o zachowku nie należy zatem pomijać oceny moralnej także postępowania uprawnionego do zachowku (wyr. SA w Szczecinie z dnia 22 kwietnia 2009 r., I ACa 459/08).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Pozwem powódki A. C. i M. W. wniosły o zasądzenie od pozwanej B. M. kwoty 107.605 zł na rzecz każdej z nich wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty. W uzasadnieniu wskazały, iż są spadkobiercami ustawowymi swojego ojca R. M., który na podstawie testamentu notarialnego powołał do całości spadku ich siostrę – pozwaną B. M.. W skład masy spadkowej po zmarłym wchodzi udział 5/8 w prawie własności nieruchomości o wartości 645.625 zł, a zatem wysokość należnego powódkom zachowku wynosi połowę udziału, jaki by im przypadł (1/3), gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego po R. M., tzn. 107.605 zł.
Strona powodowa wywodzi swoje roszczenie z dyspozycji art. 991 KC, domagając się od pozwanej zapłaty kwot po 107.605 zł na rzecz każdej z powódek z ustawowymi odsetkami od dnia doręczenia pozwu do dnia zapłaty tytułem zachowku po R. M..
Bezsporne w sprawie jest, że w skład masy spadkowej po zmarłym R. M. wchodzi wyłącznie jego udział 5/8 w części wynoszącej 35/87 w nieruchomości. Niesporne było także i to, że strony postępowania wchodzą do kręgu ustawowych spadkobierców po R. M. (powódki są jego córkami), zaś jedna z nich (pozwana) została powołana na podstawie testamentu notarialnego do całości spadku po zmarłym ojcu. Wobec powyższego Sąd nie miał wątpliwości, iż A. C. i M. W. – jako zstępni spadkodawcy i tym samym osoby, które byłyby powołane do spadku z ustawy – mają prawo domagać się od pozwanej zapłaty zachowku w oparciu o art. 991 KC Natomiast na podstawie przeprowadzonego dowodu z opinii biegłych ustalono, że wartość masy spadkowej po R. M. wynosi 242.614,50 zł.
W toku postępowania pozwana nie kwestionowała roszczeń powódek co do zasady, niemniej jednak – z uwagi na jej ostateczne stanowisko w sprawie (żądanie oddalenia powództwa) i domaganie się potrącenia z wierzytelności strony powodowej wszelkich kwot stanowiących jej nakłady związane z opieką nad R. M. – zasadne było dokonanie oceny zasadności tych żądań.
W niniejszej sprawie pozwana, poza przedstawieniem dokumentacji medycznej zmarłego ojca, z której wynikało, iż był on człowiekiem schorowanym i niepełnosprawnym, nie wykazała, aby poniosła jakiekolwiek nakłady na rzecz spadkodawcy, ani też – by pozostali spadkobiercy w sposób niegodziwy postępowali wobec niego albo – że istnieją jakiekolwiek okoliczności wskazujące na nadużycie przez powódki ich uprawnień do zachowku. Brak jest zatem podstaw do obniżenia jego wysokości wyłącznie na podstawie twierdzeń pozwanej, które nadto nie znajdują uzasadnienia w zgromadzonym materiale dowodowym.
W ocenie Sądu, biorąc pod rozwagę stan sprawy, każda z powódek ma prawo domagać się zapłaty zachowku odpowiadającego ½ przypadającego na nie udziału spadkowego (gdyby dziedziczyły z ustawy). Skoro wartość masy spadkowej po zmarłym R. M. wynosi 242.614,50 zł, to wartość należnego powódkom zachowku wynosi tym samym 40.435,75 zł (ustalając, że w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy wynoszący 5/8 w nieruchomości o łącznej wartości 242.614,50 zł (5/8 x 388.183,20 zł), należało przyjąć, iż w przypadku ustawowego dziedziczenia powódki otrzymałyby 1/3 tego spadku, tzn. kwotę 80.871,50 zł, a zatem połowę tej wartości – 40.435,75 zł stanowi wysokość przysługującego im zachowku).
Sąd jednak miał na uwadze, że okolicznością przyznaną przez stronę powodową był fakt przekazania przez pozwaną na rzecz A. C. kwoty 10.000 zł tytułem częściowej zapłaty zachowku, wobec czego Sąd dokonał stosunkowego obniżenia o powyższą wartość wysokości należnego powódce A. C. zachowku. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 18 grudnia 2014 r. I C 1436/11
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
