Zgodnie z art. 991 § 1 KC, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jej uzupełnienia przysługuje uprawnionemu, jeżeli nie otrzymał należnego zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny bądź w postaci powołania do spadku, bądź zapisu (art. 991 § 2 KC).
Instytucja zachowku stanowi formę ustawowego zabezpieczenia interesów osób najbliższych spadkodawcy przed skutkami rozrządzeń dokonanych przez niego w ramach przysługującej swobody testowania. Ustawodawca pozostawił spadkodawcy wybór, co do sposobu zapewnienia uprawnionemu należnego mu zachowku, spadkodawca może, bowiem powołać uprawnionego do dziedziczenia po sobie, może ustanowić na jego rzecz zapis, czy też dokonać na jego rzecz darowizny. Jeśli zaś uprawniony nie otrzymał w żadnej z tych postaci należnego mu zachowku, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego pokrycia.
Podstawą ustalenia zachowku jest udział spadkowy, który by przypadł uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Chodzi tutaj o udział określony na podstawie przepisów art. 931 i n. KC, jednakże z modyfikacją wynikającą z art. 992 KC. Powodowi przypadłaby jedna trzecia spadku, a po pomnożeniu przez jedna druga, otrzymujemy 1/6 – to jest zachowek.
Otrzymany ułamek należy pomnożyć przez substrat zachowku. Tworzy go czysta wartość spadku powiększona o darowizny doliczane do spadku (por. art. 993 i n. KC). Czysta wartość spadku to aktywa spadku pomniejszone o pasywa.
Sąd samodzielnie ustala skład i wartość spadku dla potrzeb ustalenia zachowku. W uchw. z 17.5.1985 r. (III CZP 69/84, OSN 1986, Nr 3, poz. 24) SN wyjaśnił, że w procesie o zachowek sąd samodzielnie rozstrzyga w ramach swej kognicji wszystkie zagadnienia prawne niezbędne dla rozstrzygnięcia procesu, jako o przesłankach prejudycjalnych. W wypadku gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku dorobkowym, dopuszczalne jest w procesie o roszczenia z tytułu zachowku samodzielne ustalenie przez sąd orzekający stanu i wartości spadku bez uprzedniego postępowania o dział spadku lub o podział majątku, który był objęty małżeńską wspólnością ustawową. W uchw. z 12.11.1981 r. (III CZP 47/81, OSN 1982, Nr 4, poz. 48), SN prawidłowo przyjął, że „w sprawie o zachowek sąd uprawniony jest do ustalenia – jako przesłanki rozstrzygnięcia – że należąca do spadku nieruchomość stanowiła majątek dorobkowy spadkodawcy i jego współmałżonka w sytuacji, gdy w księdze wieczystej wpisany jest jako właściciel spadkodawca”.
Roszczenia z tytułu zachowku w pierwszej kolejności kierowane być powinny przeciwko spadkobiercom zmarłego, w drugiej kolejności w stosunku do osób, na których rzecz zostały uczynione zapisy windykacyjne (art. 9991 KC), w trzeciej zaś kolejności odpowiadają osoby obdarowane. Jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku to ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (wyr. SN z dnia 13 lutego 2004 r., (…),
W sytuacji zaś, gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (wyr. SN z dnia 30 stycznia 2008 r., III (…)Jeżeli spadkodawca dokonał na rzecz określonej osoby darowizny, której przedmiot obejmuje cały spadek, to w grę wchodzi roszczenie uprawnionego o zachowek w stosunku do osoby obdarowanej na podstawie art. 1000 KC Roszczenie to aktualizuje się „jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku”. Z oczywistych względów relacja taka nie występuje w niniejszej sprawie.
Artykuł 1000 KC reguluje problem uzyskania kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku (art. 993-995 KC), przy czym należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny. Wprawdzie przepis stanowi o sumie pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, nie powinno jednak budzić wątpliwości, że uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku, jak też od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku.
Odpowiedzialność osób obdarowanych z tytułu roszczeń o zachowek jest zróżnicowana, jej zakres zależy od tego, czy osoba obdarowana jest jednocześnie osobą uprawnioną do zachowku po spadkodawcy, czy też nie. Należy jednak podkreślić, że w każdym przypadku chodzi o darowiznę doliczaną do spadku, stąd też rozstrzygające znaczenie dla ustalenia kręgu osób zobowiązanych na podstawie art. 1000 § 1 i 2 KC będą miały ustalenia poczynione na podstawie kryteriów zawartych w art. 993-994 KC W danym przypadku istotne jest, iż w świetle art. 994 § 1 KC darowizna uczyniona na rzecz pozwanego podlegała zaliczeniu do spadku przy obliczaniu zachowku.
W myśl art. 1000 § 1 KC obdarowany jest zobowiązany do zapłaty zachowku tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Do oceny granic odpowiedzialności obdarowanego należy odpowiednio stosować przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu. Odpowiednie stosowanie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu oznacza, że istnienie stanu wzbogacenia powinno być ustalane według chwili wystąpienia przez uprawnionego z roszczeniem o uzupełnienie zachowku. Granice odpowiedzialności określa stan aktualnego wzbogacenia pomniejszony o wysokość należnego obdarowanemu zachowku.
O ile spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek to uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanych roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 § 1 zdanie drugie KC a to oznacza że odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (tak w wyroku Sądu Apelacyjnego w K.z dnia 27 czerwca 2013 roku sygn akt (…), w wyroku Sądu Apelacyjnego w W.z dnia 20 listopada 2012 roku sygn akt (…), w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 roku (…)).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Ojciec powoda P. B. (1) syn K. i M. zmarł. Spadek po nim odziedziczył P. B. (1) syn P. i W. w całości co znajduje potwierdzenie w postanowieniu Sądu Rejonowego. W chwili otwarcia spadku w jego skład nie wchodził żaden składnik majątkowy albowiem uprzednio na mocy umowy darowizny P. B. (1) senior darował na rzecz siostrzeńca P. Z. (1) jedyny składnik swego majątku a mianowicie gospodarstwo rolne położone we wsiach o łącznej powierzchni 7,0079 ha, obejmujące nieruchomości rolne.
Darczyńca w momencie zawarcia tej umowy był dłużnikiem Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego na kwotę 13000 złotych z tytułu składek ubezpieczenia społecznego. Wiedział o tym także obdarowany traktując to od momentu przeniesienia prawa własności jako obciążenie darowanych działek. P. Z. (1) spłacił to zadłużenie w 10 ratach. Nic wszakże nie wskazuje ażeby między nim a spadkodawcą była zawierana na tym tle umowa pożyczki.
P. Z. (1) ustanowił na rzecz swego wuja P. B. (1) nieodpłatną służebność osobistą polegającą na prawie wspólnego korzystania przez niego z całego domu mieszkalnego oraz budynków gospodarczych posadowionych na działce nr (…) oraz z podwórza. Na wspomnianej nieruchomości ograniczone prawo rzeczowe w zakresie zamieszkiwania w domu i korzystania z działki siedliskowej miała także A. B.. Ustanowione je w momencie przeniesienia prawa własności gospodarstwa rolnego na rzecz P. B. (1).
Układ stosunków między powodem a jego ojcem był zaburzony z winy ostatniego, ten bowiem porzucił rodzinę, zaniedbał wypełniania obowiązków wychowania i utrzymania syna. Całokształt okoliczności wskazuje, iż taka postawa wynikała z uzależnienia alkoholowego i wszelkich jego negatywnych konsekwencji.
Wartość przedmiotowej darowizny uczynionej przez spadkodawcę na rzecz pozwanego (swego siostrzeńca) wnosi 88.503 złotych. Okoliczności wskazują na współfinansowanie przez pozwanego do kwoty 600 złotych kosztów wzniesienia nagrobka zmarłemu spadkodawcy. Nie ma wiarygodnych dowodów na istnienie stanu czynnego majątku spadkowego
Istotne dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności wynikają także z przyznania P. Z. (1), że ,, spadkodawca był alkoholikiem” , że ,, był pozbawiony praw rodzicielskich w stosunku do powoda”, że ,,w ostatnim czasie nie utrzymywał kontaktów z synem”, że ,,nie wydawał spadkodawcy żadnej sumy pieniędzy w związku z zawarciem umowy pożyczki”.
Określając wartość tego wzbogacenia nie sposób pomijać obciążeń nieruchomości w związku z zaległościami spadkodawcy wobec Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z tytułu składem ubezpieczenia rolników na kwotę 13000 złotych. W związku z powyższym podana przez biegłego A. G. w opinii wartości 88.503 złotych musi być pomniejszona o wspomniane 13000 złotych bez tego bowiem wypaczony będzie stan wzbogacenia po stronie obdarowanego. Ten aspekt wzbogacenia jest w materiale dowodowym należycie potwierdzony.
W związku z powyższym substrat zachowku stanowi różnica miedzy kwotą 88.503 złotych a kwotą 13000 złotych i 600 złotych tj 74.903 złotych. Obliczenie zachowku zamyka się operacją mnożenia substratu zachowku przez udział spadkowy stanowiący podstawę obliczania zachowku 74.903 złotych x ½ (jedna druga) = 37.451,50 złotych. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 18 listopada 2014 r. I C 1156/13
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
