Zgodnie z art. 991 § 1 KC, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy, albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Stosownie do art. 991 § 2 KC, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci otrzymanej od spadkodawcy darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Dla uzyskania konkretnej sumy zachowku należy pomnożyć udział spadkowy stanowiący podstawę obliczenia zachowku przez wartość tzw. substratu zachowku, który stanowi czysta wartość spadku, powiększona ewentualnie o wartość podlegających zaliczeniu darowizn. Czystą wartość spadku ustala się odejmując od aktywów spadkowych wartość długów spadkowych, z tym że przy tej operacji – zgodnie z art. 994 § 1 KC – nie uwzględnia się jednak zapisów i poleceń, mimo że stanowią one długi spadkowe (tak: Elżbieta Skowrońska-Bocian, w: Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2005, s. 165-166).
Instytucja zachowku służy ochronie interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, wymienionych w art. 991 § 1 KC, przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości ich udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniu z tego tytułu (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2013 r., V CSK 385/12). Ocena Sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa (art. 5 KC) nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych. Należy pamiętać przy tym o zasadzie, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 25 lipca 2013 r., I ACa 141/12).
Tymczasem art. 1000 § 1 KC stanowi, że jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Sposób obliczenia substratu zachowku polega na ustaleniu czynnej wartości spadku. Składa się na nią wartość stanu czynnego spadku, od której należy odjąć wartość stanu biernego, czyli długów spadkowych, przy czym wartość darowizny jako substratu obliczenia zachowku winna być ustalona na dzień orzekania (…) W sytuacji, gdy darowizna wyczerpała cały spadek po zmarłym uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach z art. 1000 KC, roszczenie subsydiarne wobec obdarowanego zatem jest limitowane co do wysokości w powyższy sposób (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 07 października 2016 r., I ACa 661/16). Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r. III CSK 255/07).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka A. S. w pozwie skierowanym przeciwko G. S. domagała się zasądzenia od pozwanej kwoty tytułem zachowku po swoim ojcu J. S. Uzasadniając żądanie wskazała, że spadek po jej ojcu nabyła w całości na podstawie testamentu pozwana będąca jego drugą żoną. Powódka nie ma pełnej wiedzy o majątku, jaki ojciec posiadał w chwili śmierci, jednak niewątpliwie w skład tego majątku wchodził dom w N., samochód osobowy, a także oszczędności. Podała również, że spadkodawca był właścicielem kamienicy położonej w C.
Postępowanie dowodowe w niniejszej sprawie ukierunkowane było na ustalenie, jaki jest skład majątku pozostawionego przez spadkodawcę oraz jaka jest jego wartość. Ustalenia tego rodzaju były bowiem konieczne dla obliczenia substratu zachowku oraz samego zachowku należnego powódce. Przeprowadzone postępowanie pozwoliło na ustalenie, że spadkodawca pozostawał z pozwaną w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej, stąd wszystkie składniki majątkowe, których własność – w chwili otwarcia spadku – przysługiwała spadkodawcy lub jego małżonce należało zaliczyć do tej masy majątkowej. Nie budzi wątpliwości kwestia, że do majątku wspólnego spadkodawcy i jego żony należał samochód marki M. o wartości 10.000 zł, kwota pieniężna zgromadzona na lokacie w Banku (…) SA w wysokości 10.516,42 zł, kwota pieniężna zgromadzona na książeczce obiegowej w tym samym banku, tj.101,70 zł, a także na rachunku (…) w wysokości 2.863,22 zł oraz kwota 24,20 USD zgromadzona na rachunku walutowym. Do majątku wspólnego zaliczyć także należy kwotę 10.000 zł wypłaconą z rachunku(…)na 2 dni przed śmiercią spadkodawcy. Zasady doświadczenia życiowego wskazują bowiem, że tak znacząca kwota nie została wydatkowana w przeciągu 2 dni. Pozwana w każdym razie nie przedstawiła dowodów, które pozwoliłyby na poczynienie tego rodzaju ustaleń.
Brak jest jednak podstaw do zaliczenia do majątku wspólnego istniejącego w dacie śmierci spadkodawcy kwoty 18.000 zł wypłaconej z rachunku bankowego ok. 2 miesiące przed śmiercią spadkodawcy. Okres ten jest na tyle długi, że nie można wykluczyć wydatkowania znaczącej części tych środków w ostatnim okresie życia spadkodawcy chociażby na leczenie. Brak dowodów pozwalających na ustalenie, że kwota powyższa nadal pozostawała w dyspozycji spadkodawcy i jego żony w dniu otwarcia spadku nie pozwala na zaliczenie jej do majątku wspólnego będącego podstawą obliczenia substratu zachowku.
Do majątku wspólnego małżonków należy zaliczyć również nieruchomość położoną w N.. Pomimo odmiennego stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej przeprowadzone postępowanie dowodowe dostarczyło podstaw do przyjęcia, że nieruchomość ta została nabyta za środki pochodzące z majątku wspólnego stron, a tym samym należy do tego majątku.
Do obliczenia substratu zachowku nie można jednak przyjąć pełnej wartości tej nieruchomości, a jedynie wartość działki. Ustalono bowiem, że całość prac polegających na wzniesieniu budynku mieszkalnego została sfinansowana z majątku osobistego pozwanej, a to z kwoty pieniężnej uzyskanej ze sprzedaży kamienicy położonej w K.. Nakład tego rodzaju podlega rozliczeniu stosownie do art. 45 § 1 kriop. Nie ma przy tym znaczenia, że pierwszy etap prac budowlanych finansowany był z kredytu hipotecznego zaciągniętego przez oboje małżonków. Kredyt ten w całości został bowiem spłacony (w zakresie kapitału) z majątku osobistego pozwanej, a z majątku wspólnego pokrywane były jedynie odsetki przez okres kilku miesięcy. Zapłata odsetek nie spowodowała wzrostu wartości majątku wspólnego, stąd nie może być uwzględniona przy obliczaniu wartości majątku będącego podstawą ustalenia zachowku.
Brak jest przy tym dowodów, aby majątek wspólny bądź majątek spadkowy obejmował jakieś inne aktywa, które powinny zostać wzięte pod uwagę przy obliczaniu zachowku.
Dotychczasowe rozważania prowadzą do wniosku, że majątek wspólny spadkodawcy i pozwanej należy oszacować na kwotę 85.647,59 zł i składają się na niego następujące pozycje:
– samochód – 10.000 zł;
– kwota 24,20 USD (wg kursu średniego NBP z 20 maja 2011 – 2,7377) – 66,25 zł;
– kwota 12.863,22 zł z rachunku (…) (obejmująca wypłacone wcześniej 10.000 zł);
– kwota 10.516,42 zł na lokacie;
– kwota 101,70 zł na książeczce obiegowej;
– działka nr (…) poł. w N. – 52.100 zł.
Biorąc pod uwagę, że udziały małżonków w majątku wspólnym są równe, przyjąć należy, że majątek spadkowy posiada wartość 42.823,79 zł.
Gdyby spadkodawca nie sporządził testamentu zarówno powódka jak i pozwana odziedziczyły ten majątek po ½ części, a więc otrzymałyby udziały o wartości po 21.411,89 zł. Zachowek należny powódce to połowa tej kwoty, a więc 10.705,95 zł. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 11 grudnia 2013 r. I C 505/12
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
