Zgodnie z art. 991 § 1 KC. zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Wedle art. 991 § 2 KC. jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Zgodnie z art. 993 KC. przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Jak wskazuje się w doktrynie polski Kodeks cywilny realizuje ochronę najbliższych osób rodziny zmarłego przede wszystkim przez zachowek. Zachowek to określona wartość, którą najbliższe osoby powinny otrzymać od spadkodawcy w postaci darowizny, powołania do spadku lub zapisu (zwykłego lub windykacyjnego). Prawo do zachowku przysługuje zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, ale jedynie wtedy, gdy in concreto byliby powołani do spadku z ustawy, a zatem są najbliższymi dziedzicami ustawowymi. Prawo do zachowku powstaje ex lege z chwilą otwarcia spadku i przysługuje zarówno w wypadku dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego. Ten ostatni wypadek wejdzie w grę wtedy, gdy z uwagi na istnienie darowizn doliczanych do spadku, odziedziczony udział nie pokrywa zachowku uprawnionego (zob. K. Osajda (red.), P. Księżak, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2018, Legalis).
Nie budzi zatem jakichkolwiek wątpliwości, że jeżeli uprawniony do zachowku otrzymał już należny mu zachowek bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu (windykacyjnego lub zwykłego) nie przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia ( art. 991 § 2 KC).
Możliwość uczynienia zapisu pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu – odmiennie niż przy ustanowieniu spadkobiercy – przewiduje wprost przepis art. 975 KC W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, że nie zawsze dodanie warunku lub terminu do ustanowienia zapisu jest w pełni skuteczne. Mianowicie warunek lub termin dodany do ustanowienia zapisu na rzecz osoby uprawnionej do zachowku odnosi się tylko do tej części zapisu, która przekracza wartość udziału spadkowego, stanowiącego podstawę do obliczenia należnego owej osobie zachowku ( art. 998 § 2 KC). Jeżeli zaś wartość zapisu jest równa wartości określonego dopiero co udziału spadkowego albo nawet wartość zapisu jest od wartości powyższego udziału mniejsza, zapis ustanowiony pod warunkiem lub z dodaniem terminu dla osoby uprawnionej do zachowku uważa się za zapis bezwarunkowy lub bezterminowy (tak, Jan Gwiazdowski „Prawo spadkowe w zarysie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1990, s. 256 – 257).
Szczegółowe ustalenie wysokości zachowku składa się z kilku etapów. Po pierwsze, należy określić ułamek stanowiący podstawę do obliczania zachowku. Po drugie, ustala się tzw. substrat zachowku, na który składa się stan czysty spadku wraz z doliczonymi darowiznami. Po trzecie, mnoży się substrat zachowku przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Wynik mnożenia stanowi zachowek. Dodatkowo, w celu ustalenia wielkości roszczenia o świadczenie pieniężne potrzebne do uzupełnienia zachowku, odejmuje się od zachowku wielkość określonych korzyści uzyskanych przez uprawnionego (lub jego wstępnych).
Podstawą ustalenia zachowku jest udział spadkowy, który by przypadł uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Chodzi tutaj o udział określony na podstawie przepisów art. 931 i n. KC., jednakże z modyfikacją wynikającą z art. 992 KC. Udział ten należy pomnożyć przez 1/2 lub 2/3.
Warto wskazać, że w uzasadnieniu powołanego wyżej postanowienia powołano uchwałę Sądu Najwyższego z 17 maja 1985 roku. w sprawie III CZP 69/84 (OSNC 1986, Nr 3, poz. 24), w której Sąd Najwyższy wyjaśnił, że w procesie o zachowek sąd samodzielnie rozstrzyga w ramach swej kognicji wszystkie zagadnienia prawne niezbędne dla rozstrzygnięcia procesu, jako o przesłankach prejudycjalnych. W wypadku gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku dorobkowym, dopuszczalne jest w procesie o roszczenia z tytułu zachowku samodzielne ustalenie przez sąd orzekający stanu i wartości spadku bez uprzedniego postępowania o dział spadku lub o podział majątku, który był objęty małżeńską wspólnością ustawową.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka w przedmiotowej sprawie domagała się od pozwanego Z. F. należnego jej po matce R. F. zachowku zgodnie z normą art. 991 KC Pozwany w toku rozpoznania sprawy – poza kwestionowaniem wartości majątku spadkowego – utrzymywał również, że na rzecz powódki ustanowiony został pod warunkiem zawieszającym zapis testamentowy wyczerpujący w całości wartość należnego D. W. zachowku, jednakże do chwili obecnej zastrzeżony warunek nie został spełniony. Sąd Rejonowy przy tak skonstruowanych żądaniach i stanowiskach stron zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 57.500 tytułem należnego jej po matce zachowku. W ocenie Sądu Odwoławczego zapadłe orzeczenie nie odpowiada jednak prawu, a co za tym idzie nie mogło się ostać w niezmienionym kształcie.
Z akt przedmiotowej sprawy wynika bezsprzecznie, iż w testamencie R. F. obciążyła swojego spadkobiercę Z. F. obowiązkiem wykonania zapisu na rzecz D. W. w postaci zapłaty kwoty stanowiącej ¼ ceny uzyskanej ze sprzedaży lokalu mieszkalnego położonego w S. przy ul. (…) wchodzącego w skład spadku pod warunkiem sprzedaży tego lokalu przez spadkobiercę.
Przenosząc powyższe na grunt przedmiotowej sprawy wskazać należy, iż skoro na rzecz powódki został ustanowiony zapis testamentowy odpowiadający wartości przysługującego jej zachowku, to jednocześnie D. W. nie przysługuje przeciwko spadkobiercy testamentowemu Z. F. roszczenie o należny jej po matce zachowek. Powódka uprawniona jest jednak – pomimo nieziszczenia się nawet warunku pod którym ustanowiony został zapis testamentowy – do żądania od pozwanego wykonania zapisu, a co za tym idzie zapłaty kwoty stanowiącej ¼ ceny lokalu mieszkalnego położonego w S. przy ul. (…).
W tym miejscu wskazać tylko należy, iż Sąd Odwoławczy orzekając w przedmiotowej sprawie dostrzegł okoliczność, iż de facto powództwo wywiedzione przez D. W. w sprawie o realizację zapisu jako przedwczesne zostało prawomocnie oddalone. Z uzasadnień wyroków sądów obu instancji wydanych w sprawie wynika jednoznacznie, że u podstaw negatywnego rozstrzygnięcia legła okoliczność nieziszczenia się zastrzeżonego warunku zawieszającego. Fakt ten jednak nie ma wpływu na rozstrzygniecie w obecnie rozpoznawanej sprawie, albowiem ugruntowanym w orzecznictwie pozostaje stanowisko, że powagę rzeczy osądzonej ma tylko rozstrzygnięcie o żądaniu pozwu, nie rozciąga się zaś ona na przesłanki rozstrzygnięcia. Motywy rozstrzygnięcia, zawarte w uzasadnieniu wyroku (ustalenia faktyczne), nie wiążą sądu przy rozstrzyganiu innej sprawy, co wyłącza możliwość zgłoszenia – z powołaniem się na uzasadnienie wyroku – zarzutu sprawy prawomocnie osądzonej (tak, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu I ACa 519/10).
Sąd Okręgowy miał przy tym na uwadze, iż pozwany po wydaniu przez Sąd Rejonowy zaskarżonego wyroku uiścił na rzecz powódki kwotę 57.500 zł odpowiadającą żądanej przez powódkę ¼ wartości spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego położonego w S. przy ul. (…), a zatem tym bardziej uzasadnione jest twierdzenie, że powódka otrzymała już należny jej zachowek w postaci zapisu. Podkreślenia przy tym wymaga, iż powódka mimo otrzymanej kwoty nie cofnęła powództwa ww. zakresie. Wyrok Sądu Okręgowego – II Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 21 lutego 2013 r. II Ca 951/12
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
