Instytucja zachowku stanowi ochronę praw członków najbliższej rodziny zmarłego, która należy do podstawowych założeń obowiązującego w Rzeczypospolitej Polskiej prawa spadkowego. Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Obliczenie zachowku należy rozpocząć od ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym zgodnie z art. 922 KC przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie, stosownie do art. 991 § 1 KC udział ten mnoży się przez 2/3, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2.
Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku (art. 993-995 KC), co wymaga przede wszystkim określenia czystej wartości spadku. Czysta wartość spadku stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwała składu siedmiu sędziów SN z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84), a stanem biernym spadku, czyli suma długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń. Dla ustalenia substratu zachowku do czystej wartości spadku dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób, za wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych i dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Zgodnie zaś z treścią art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Swoboda dysponowania majątkiem za życia, np. w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy. Stąd też osoba fizyczna ma przynajmniej moralny obowiązek wspierania przywołanych członków najbliższej rodziny, w tym też pozostawienia im korzyści ze spadku. Jednakże o tym kto i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decyduje ustawa.
Należy w tym miejscu wskazać, że artykuł 1000 KC reguluje problem uzyskania kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku (art. 993-995 KC), przy czym należy uznać, że odpowiedzialność obdarowanych ma charakter subsydiarny. Wprawdzie przepis stanowi o sumie pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, nie powinno jednak budzić wątpliwości, że uprawniony do zachowku może kierować swoje roszczenia przeciwko obdarowanym także w sytuacji, gdy nie otrzymał żadnej korzyści ze spadku jak też od zobowiązanych spadkobierców tytułem wypłaty części zachowku (zob. Kodeks cywilny. Komentarz. Tom IV. Spadki pod red. A. Kidyby, publ.).
Jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 roku, sygn. akt III CSK 255/07). Nieuwzględnienie takich darowizn przy obliczaniu zachowku czyniłoby ochronę osób najbliższych, ustanowioną w ustawie, całkowicie iluzoryczną. O tym, że uprawnionym do zachowku jest też spadkobierca powołany do dziedziczenia wskazuje chociażby treść art. 998 § 1 KC Użycie zaś w art. 991 KC słowa ,,byliby’’ ma natomiast określić, że zachowek nie zawsze przysługuje zstępnym czy rodzicom, lecz tylko wtedy, gdy osoby te dziedziczyłyby z ustawy w danej, konkretnej sytuacji (jeżeli pozostały dzieci, rodzice nie są uprawnieni do zachowku, itd.). Ustawodawca postanowił, że głównym adresatem roszczenia o zachowek jest spadkobierca (art. 991 § 2 KC), a dopiero kiedy otrzymanie od spadkobiercy zachowku jest niemożliwe, uprawniony może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 KC).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W przedmiotowej sprawie powódka B. I. – spadkobierca ustawowy zmarłego Z. I. domagała się zasądzenia na jej rzecz od pozwanej J. N. – spadkobiercy testamentowego kwoty 266.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia doręczenia pozwanej odpisu pozwu do dnia zapłaty tytułem zachowku w związku z nabyciem przez pozwaną spadku po zmarłym ojcu powódki. W chwili śmierci Z. I. był rozwiedziony. Miał dwoje dzieci powódkę B. I. oraz syna R. I., zmarłego, który z kolei miał syna J. M. Zmarły Z. I. pozostawił testament sporządzony przed notariuszem K. R.. A (…), w którym do spadku powołał w całości pozwaną J. N.- swoją sąsiadkę. Przed notariuszem K. K. spadkodawca Z. I. zmienił testament, w ten sposób, że wydziedziczył (pozbawił prawa do zachowku) swojego wnuka J. M. i swoją córkę B. I. z powodu uporczywego nie dopełniania przez nich względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych We wcześniejszym okresie spadkodawca pozostawił 5 innych testamentów, które zostały unieważnione.
Z okoliczności sprawy wynika, że powódka będąca jednym z dwóch – obok J. M. – spadkobierców ustawowych zmarłego Z. I., była jego córką i do chwili jego śmierci utrzymywała z nim kontakt. Z kolei pozwana J. N. jest spadkobiercą testamentowym zmarłego i na tej podstawie uzyskała stwierdzenie nabycia całości spadku po nim. Wskazane okoliczności były pomiędzy stronami bezsporne. W świetle art. 991 § 1 KC. powódka posiada zatem legitymację czynną do dochodzenia roszczeń z tytułu zachowku po zmarłym Z. I., natomiast pozwana posiada w tym zakresie legitymację bierną. Zaznaczyć przy tym trzeba, że skoro powódka była jednym z dwóch spadkobierców ustawowych zmarłego Z. I. i w dacie jego śmierci nie była osobą trwale niezdolną do pracy, to w świetle art. 991 § 1 KC. tytułem zachowku należy jej się połowa wartości udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Wskazać również należy za art. 922 KC., iż przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców którzy spadek odrzucili, nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Pozwana podważając zasadność wywiedzionego powództwa podniosła w pierwszej kolejności zarzut, iż powódka została wydziedziczona, toteż nie posiada uprawnienia do zachowku po zmarłym Z. I.. Zarzut ten jest jednak nieuzasadniony. Brak jest podstaw do przyjęcia, że zmarły Z. I. dokonał skutecznego wydziedziczenia swojej córki B. I. w testamencie. W treści przedmiotowego testamentu testator istotnie wskazał, że wydziedzicza swoją córkę B. I., która wedle jego woli miała nie otrzymać obowiązkowej części spadku. Faktem jest jednak, że testator nie podał w istocie żadnej konkretnej przyczyny wydziedziczenia. Do takiej konkluzji prowadzi szczegółowa analiza treści testamentu. Pozwana podnosząc zarzut wydziedziczenia wskazała, iż jego przyczyną było uporczywe niedopełnianie przez powódkę względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Testator nie wskazał jednak rodzaju obowiązków jakich nie dopełniała powódka.
Temu obowiązkowi nie sprostała również pozwana. W sprawie bowiem nie zostało wykazane, żeby powódka B. I. dopuściła się względem spadkodawcy jakiegokolwiek przestępstwa lub by zachowanie powódki wyczerpywało znamiona uporczywego postępowania w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, ani rażącej obrazy czci.
Niewskazanie zatem przez Z. I. w testamencie szczegółowych przyczyn wydziedziczenia powódki, sprowadzono do lakonicznego stwierdzenia ,z powodu uporczywego nie dopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych’’, uniemożliwia Sądowi dokonanie oceny tego faktu przez pryzmat przyczyn wydziedziczenia, o których mowa w art. 1008 KC. Konkludując, stwierdzić trzeba, że zawarte w testamencie Z. I. wydziedziczenie swojej córki B. I., nie może być uznane za skuteczne.
Z podanych wyżej przyczyn Sąd, analizując i oceniając całokształt okoliczności sprawy, doszedł do przekonania, że przyczyny wydziedziczenia powódki podane w testamencie nie były uzasadnione, a tym samym do skutecznego wydziedziczenia jej nie doszło. Powódce przysługuje zatem roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku, stosownie do treści art. 991 § 2 KC.
W ocenie Sądu wyżej wskazane okoliczności w niniejszej sprawie powodują, iż należny powódce zachowek winien wynosić 1/2 udziału spadkowego, który by jej przypadł przy dziedziczeniu ustawowym z uwagi na fakt, iż w dacie otwarcia spadku byłą osobą dorosłą i nie była trwale całkowicie niezdolna do pracy. Z uwagi na okoliczność, że spadkodawca w chwili śmierci był rozwiedziony, a jako spadkobierców ustawowych pozostawił jedynie powódkę i wnuka-syna swojego nieżyjącego syna, który wprawdzie został wydziedziczony z tych samych przyczyn co powódka, ale Sąd doszedł do przekonania, że powódce przy dziedziczeniu ustawowym przypadłaby całość spadku po Z. I., mając na względzie, że brak uprawnienia do zachowku dla zstępnych wydziedziczonych.
Sąd obliczył wartość stanu czynnego spadku na kwotę 357.660 zł, która stanowi jednocześnie substrat zachowku. Ustalono bowiem, iż jedynym wartościowym składnikiem majątku spadkowego jest lokal mieszkalny o wartości 357.660,00 zł, spadkodawca nie poczynił żadnych zaliczalnych darowizn, ani nie pozostawił długów spadkowych. Wprawdzie powódka wspominała o środkach pieniężnych zgromadzonych na rachunku bankowym zmarłego, jednakże nie udowodniła, by wchodziły one w skład masy spadkowej. Przy czym już w toku postępowania pozwana wskazywała, iż środki zgromadzone na rachunku bankowym spadkodawcy zostały spożytkowane na pogrzeb zmarłego, tym samym potwierdziła, iż nie weszły w skład majątku spadkowego. Należny powódce zachowek wynosi zatem 1/2 tej kwoty, czyli 178.830,00 złotych. O odsetkach za opóźnienie Sąd orzekł na podstawie art. 481 KC. Sąd zasądził odsetki za opóźnienie od dnia następnego po dniu doręczenia odpisu pozwu pozwanej czyli od dnia 26 października 2016 roku do dnia zapłaty. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 4 grudnia 2019 r. I C 909/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
