Zgodnie z art. 926 § 1 KC, powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Jak natomiast stanowi art. 926 § 2 KC, dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Ponadto, z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, dziedziczenie ustawowe co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 3 KC)
Dziedziczenie ustawowe ma zatem charakter subsydiarny i znajduje zastosowanie w następujących przypadkach: po pierwsze, gdy spadkodawca nie sporządził w ogóle testamentu, albo sporządził go, ale później skutecznie go odwołał. Po drugie, dziedziczenie ustawowe następuje, gdy pomimo sporządzenia przez spadkodawcę dokumentu nazwanego „testament”, jego treść nie zawiera żadnych rozrządzeń co do powołania spadkobiercy, zatem dokument ten nie stanowi testamentu w rozumieniu art. 941 KC Po trzecie, z dziedziczeniem na podstawie ustawy mamy do czynienia, gdy sporządzony testament jest nieważny (co może wynikać z niedochowania przepisów o formie testamentu albo też może się wiązać z wadami oświadczenia woli testatora). Po czwarte wreszcie, do spadku powołani zostaną spadkobiercy ustawowi w przypadku, gdy żadna z osób, które zostały powołane testamentem nie chce lub nie może być spadkobiercą (testament jest wtedy co prawda ważny, ale staje się bezskuteczny).
Dziedziczenie testamentowe dochodzi do skutku w przypadku wyrażenia przez spadkodawcę swej woli w drodze jednostronnej czynności prawnej, dokonanej w formie testamentu. Oświadczenie woli spadkodawcy można uznać za testament jedynie wtedy, gdy cechuje się ono wolą testowania (animus testandi). Wola testowania opiera się na świadomości i zamiarze uregulowania losów majątku na czas po swojej śmierci. O istnieniu woli testowania może świadczyć w szczególności zarówno sama treść oświadczenia woli i użyte do jej wyrażenia sformułowania, jak i okoliczności złożenia tego oświadczenia (por. uzasadnienie postanowienia SN z 22 grudnia 1997 r. IICKN 542/97). Brak woli testowania skutkuje tym, iż oświadczenie woli nie może być uznane za testament. Wola testowania (animus testandi) to kwestia woli i świadomości dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci, a nie użycia w testamencie określonych wyrażeń, np. „testament”, „ostatnia wola”, itp., aczkolwiek wyrażeniami tymi najczęściej posługują się testatorzy. Testator musi obejmować swoją świadomością fakt regulowania losów majątku na czas po swojej śmierci.
Testament, jak wynika z art. 926 i 941 KC, jest aktem zawierającym rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci, poprzez powołanie do spadku spadkobierców wskazanych przez testatora. Testament może zostać sporządzony w kilku formach; co do każdej z nich kodeks cywilny przewiduje szereg specjalnych wymogów formalnych, wynikających ze szczególnego charakteru tej czynności prawnej. Testament sporządzony w formie nieprzewidzianej ustawą jest testamentem nieważnym, a zatem nie może prowadzić do skutecznego powołania do spadku osoby w nim oznaczonej.
Dzięki instytucji zapisu zwykłego, zwanego też legatem, unormowanej w art. 968 i n. KC, spadkodawca może zdecydować w testamencie, aby oznaczona osoba otrzymała przysporzenie majątkowe, nie stając się przy tym spadkobiercą. Nabycie określonego przedmiotu majątkowego na mocy zapisu testamentowego nie jest dziedziczeniem, a zapisobierca nie staje się następcą prawnym spadkodawcy. Przy czym w świetle art. 972 w zw. z art. 927 KC zdolność do nabycia zapisu posiadają podmioty, którym przysługuje zdolność do dziedziczenia. Oznacza to, że zdolność do nabycia zapisu jest uwarunkowana zdolnością do dziedziczenia.
Ustanowienie zapisu jest jednym z najważniejszych, obok ustanowienia spadkobiercy, rozrządzeń testamentowych. Pomiędzy tymi dwiema instytucjami zachodzą podobieństwa, ale też bardzo istotne różnice, stąd konieczność ustanowienia reguły interpretacyjnej, pozwalającej odróżnić zapis od powołania na spadkobiercę. Taką regułę interpretacyjną przewiduje art. 961 KC.
W świetle art. 968 KC, zapis zwykły polega na tym, że spadkodawca przez rozrządzenie testamentowe zobowiązuje spadkobiercę ustawowego lub testamentowego albo zapisobiercę (dalszy zapis) do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Wynika z tego, że zapis zwykły może ustanowić tylko spadkodawca i tylko w testamencie; spadkodawca określa w swym oświadczeniu ostatniej woli przedmiot zapisu oraz osobę zapisobiercy. Zapis zwykły może być też, ale tylko w testamencie, przez spadkodawcę odwołany.
Zapis testamentowy, co oczywiste, rodzi skutki dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy. Skutki te w przypadku zapisu zwykłego (inaczej niż w przypadku zapisu windykacyjnego) polegają na powstaniu wierzytelności po stronie zapisobiercy, skierowanej przeciwko osobie obciążonej zapisem, czyli przeciwko spadkobiercy ustawowemu lub testamentowemu albo zapisobiercy – w przypadku dalszego zapisu.
Z obligacyjnej natury zapisu zwykłego wynika, że zapisobierca nie nabywa bezpośrednio na podstawie rozrządzenia testatora zapisanych mu przedmiotów majątkowych; może on jedynie żądać od obciążonego zapisem zwykłym jego wykonania w sposób przewidziany w testamencie i w trybie uregulowanym właściwymi przepisami. Przedmiot zapisu zwykłego (rzecz lub prawo majątkowe) najpierw przechodzi w chwili otwarcia spadku, w drodze dziedziczenia, na spadkobiercę, zaś zapisobierca od momentu otwarcia i ogłoszenia testamentu może dochodzić wykonania zapisu zwykłego.
Zapis zwykły jest długiem spadkowym, a zapisobierca jest wierzycielem spadkobiercy obciążonego zapisem. Skoro nabycie określonego przedmiotu majątkowego na mocy zapisu testamentowego nie jest dziedziczeniem, a zapisobierca nie staje się następcą prawnym spadkodawcy, to również nie odpowiada zapisobierca za długi spadkowe.
Przedmiot zapisu zwykłego określa w testamencie spadkodawca; chodzi o oznaczenie świadczenia majątkowego, którego od osoby obciążonej może się domagać zapisobierca. Zapis zwykły może opiewać np. na przeniesienie własności rzeczy, ustanowienie innych praw rzeczowych, przeniesienie wierzytelności, spełnienie jednorazowo świadczenia pieniężnego itp. Jak stanowi art. 976 KC, w braku odmiennej woli spadkodawcy zapis rzeczy oznaczonej co do tożsamości jest bezskuteczny, jeżeli rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był w chwili swej śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy.
W braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobierca może żądać wykonania zapisu zwykłego niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Jednakże zapisobierca obciążony dalszym zapisem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę (art. 970 KC). Wynika z tego, że spadkodawca może w testamencie sam określić termin wykonania zapisu zwykłego, a jeżeli tego nie uczynił, to uprawniony zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po tym, gdy nastąpi otwarcie i ogłoszenie testamentu. Wyrażenie „wykonanie zapisu zwykłego niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu” − w tym wypadku musi oznaczać konieczność dania zobowiązanemu spadkobiercy czasu potrzebnego na przygotowanie świadczenia będącego przedmiotem zapisu. Uwzględnić trzeba w tym zakresie realia konkretnego przypadku. Zapisobierca może wystąpić na drogę sądową, w celu wyegzekwowania należnego mu, zgodnie z wolą testatora, świadczenia będącego przedmiotem zapisu zwykłego.
Zgodnie z art. 961 KC przeznaczenie przez testatora danej osobie (lub danym osobom) poszczególnych przedmiotów wyczerpujących prawie cały spadek uważać należy w razie wątpliwości za powołanie do dziedziczenia, a nie za ustanowienie zapisów Przepis ten pozwala na realizację w pewnym zakresie woli testatora, jego ratio legis bazuje bowiem przede wszystkim na założeniu, iż testator dysponując tak wartościowymi przedmiotami, że aż wyczerpującymi prawie cały spadek chciał zapewne, by osoby, którym przedmioty te przeznaczył, były spadkobiercami, a nie jedynie zapisobiercami. Takie uzasadnienie art. 961 KC koresponduje z powszechnie panującą w społeczeństwie tendencją do postrzegania jako naturalne rozrządzeń określonymi składnikami majątkowymi, a nie masą majątkową (spadkową) jako całością. Bardziej naturalne wydaje się więc dysponowanie domem, mieszkaniem, samochodem (ściślej – prawem własności tych rzeczy), niż powoływanie do dziedziczenia w określonych ułamkowo częściach. Artykuł 961 KC znajduje jednak zastosowanie tylko w razie zadysponowania przedmiotami majątkowymi wyczerpującymi prawie cały spadek, co oznacza, że nie da się go zastosować w przypadku dyspozycji dotyczących nawet bardzo wartościowych przedmiotów, niewyczerpujących jednak prawie całego spadku. W razie powołaniu kilku spadkobierców przy spełnieniu przesłanek art. 961 KC przepis ten nie daje również gwarancji, że przy dziale spadku wola spadkodawcy zostanie uszanowana – nie ma prawnego obowiązku dokonania działu spadku w ten sposób, by poszczególnym spadkobiercom przypadły te przedmioty, które przeznaczył im spadkodawca.
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W niniejszej sprawie uczestnik postępowania A. M. (1) powoływał się na testament sporządzony w formie aktu notarialnego w dniu 19.04.1996 r. (art. 950 KC). Do akt sprawy złożony został wypis aktu notarialnego z 19.04.1996 r., sporządzony i poświadczony przez notariusza; wypis taki w postępowaniu spadkowym jest równoważny z oryginałem testamentu (art. 109 Prawa o notariacie) – gdyż oryginalne akty notarialne nie są wydawane osobom zainteresowanym ani sądowi spadku (art. 95 Prawa o notariacie). Po zapoznaniu się z treścią przedstawionego wypisu testamentu, Sąd stwierdził, że spełnia on wymogi formalne przewidziane dla aktu notarialnego i pochodzi od spadkodawcy oraz zawiera rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci. W niniejszej sprawie nie wystąpiły żadne przesłanki, wymienione w art. 945 § 1 ust. 1 KC a dotyczące nieważności testamentu. Spadkodawca nie odwołał również sporządzonego testamentu. Uczestnicy nie kwestionowali ważności przedmiotowego testamentu. Ponadto jest to jedyne rozrządzenie spadkodawcy na wypadek jego śmieci. Testament sporządzony został wobec tego w formie prawem przepisanej.
W testamencie z 19.04.1996 r. spadkodawca zawarł jedynie oświadczenie, iż przeznacza tytułem zapisu synowi A. M. (1) własnościowe prawo spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego położonego we W. przy ul. (…). Testator wyjaśnił, ze mieszkanie to stanowi majątek wspólny jego i żony T. M.. W oparciu o powyższy zapis uczestnik postępowania A. M. (1) domagał się przyjęcia dziedziczenia testamentowego i stwierdzenia nabycia spadku na podstawie testamentu. Uczestnicy postępowania wskazywali, że w chwili dokonania rozrządzenia, lokal ten wyczerpywał prawie cały majątek spadkowy, wprawdzie spadkodawca posiadał inne składniki majątku, jednak stanowiły one znikomą wartość w porównaniu do wartości przedmiotu zapisu.
Rozważyć zatem należało, czy w sprawie zastosowanie mógł znaleźć art. 961 KC i czy na tej podstawie uczestnik A. M. (1) stał się spadkobiercą powołanym do całości spadku. Stosownie bowiem do art. 961 KC, jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
W ocenie Sądu, mając na uwadze treść powołanego przepisu uczestnik A. M. (1) na tej podstawie nie mógł zostać powołany do spadku na podstawie testamentu. Postanowieniem z dnia 01 grudnia 2011 r. wydanym w sprawie I CSK 419/10, którego uzasadnienie Sąd orzekający w niniejszej sprawie podziela, Sąd Najwyższy stwierdził, że dyrektywa interpretacyjna zawarta w zdaniu drugim art. 961 KC ma zastosowanie – jak wynika z tego przepisu – wyłącznie w przypadku istnienia wątpliwości co do charakteru prawnego dokonanych rozrządzeń. Jeżeli rozrządzenia testatora nie budzą wątpliwości co do ich charakteru lub w drodze interpretacji testamentu charakter ten można ustalić, to wykluczone jest stosowanie tej dyrektywy. Natomiast wtedy, gdy testament może być tłumaczony zarówno jako powołanie do spadku, jak i jako uczynienie zapisu, znajduje zastosowanie dyrektywa zdania drugiego art. 961 KC. Ma ona bowiem na celu usunięcie wątpliwości w sytuacji, gdy spadkodawca wprawdzie dokonał rozrządzeń, ale jednocześnie nie określił jednoznacznie ich charakteru.
W ocenie Sądu treść testamentu z dnia 19.04.1996 r. jest jasna i jednoznaczna i pomimo tego, iż nazwa dokumentu wskazuje, iż stanowi on testament, to jednak testament ten nie wskazuje spadkobiercy powołanego do spadku, a jedynie zawiera rozrządzenie w formie zapisu właśnie. W przypadku testamentu, którego tekst jest jasny i jednoznaczny, należy zatem przyjąć, iż brzmienie testamentu odpowiada rzeczywistej woli spadkodawcy i nie wymaga specjalnej wykładni. Podkreślenia wymaga, iż dyrektywa interpretacyjna zawarta w art. 961 KC ma zastosowanie – jak wynika z tego przepisu – wyłącznie w przypadku istnienia wątpliwości co do charakteru prawnego dokonanych rozrządzeń.
Ponieważ testament zawiera sformułowanie, że A. M. (2) przeznacza tytułem zapisu własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu położonego przy ul. (…), to uznać należy, że testament ten zawiera właśnie zapis na rzecz zapisobiercy A. M. (1), a nie stanowi powołania do całości spadku. Jeśli dokument ten stanowić miałby rozrządzenie na wypadek śmierci, w którym spadkobierca postanowiłby uczynić następcą ogólnym jedynie A. M. (1), mając na uwadze fakt, iż dokument ten został sporządzony przez notariusza, który posługuje się terminami prawnymi i rozróżnia znaczenie poszczególnych pojęć i wyrażeń, to w myśl art. 926 KC zawierałby sformułowanie „powołuję do całości) części spadku …”, czy „ustanawia spadkobiercą …” itd. Takie sformułowanie nie zostało zawarte w treści dokumentu, zawierało natomiast wyrażenie „oświadczam, że przeznacza tytułem zapisu synowi A. M. (1) własnościowe prawo spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego położonego we W. ”.
Trudno także poddawać w wątpliwość charakter tego dokumentu, również z tego powodu, że forma aktu notarialnego przesądza o charakterze prawnym dokonanego rozrządzenia. Testament notarialny jest dokumentem urzędowym i musi spełniać określone wymagania ustawowe, stanowi dowód tego co zostało w nim zawarte, powinien być zrozumiały i przejrzysty. Konieczne jest także, aby osoby biorące udział w dokonywaniu tej czynności rozumiały treść i znaczenie aktu oraz fakt, iż nie ma wątpliwości co do faktu, że osoby te chciały złożyć właśnie takie, a nie inne oświadczenie woli. Notariusz jest również obowiązany udzielić stronom niezbędnych wyjaśnień dotyczących dokonywanej czynności prawnej, co jest jednoznaczne z tym, że jest obowiązany wytłumaczyć testatorowi treść przepisów i znaczenie używanych pojęć. Uwzględniając powyższe, pozbawione jest zatem jakichkolwiek podstaw twierdzenie, że spadkodawca nie rozumiał treści składanego oświadczenia woli, czy też jaki charakter miała dokonana przez niego czynności prawna. W ocenie powyższego nie sposób więc przyjąć, że wolą spadkodawcy było uczynienie A. M. (1) następcą ogólnym, powołanym do całości spadku, a tym samym by doszło do powołania spadkobiercy testamentem z dnia 19.04.1996 r. w oparciu o treść art. 961 KC. W ocenie Sądu w niniejszej sprawie w konsekwencji nastąpiło w myśl art. 926 KC dziedziczenie na podstawie ustawy.
Zgodnie zatem z art. 931 KC w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych, jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku (§ 1). W niniejszej sprawie spadkodawca A. M. (2) w chwili śmierci był żonaty z T. M. oraz posiadał troje dzieci, dwoje z pierwszego małżeństwa – wnioskodawczynię M. O. i uczestniczkę B. M. (1) oraz syna z drugiego małżeństwa – A. M. (1). Żadne z nich nie złożyło oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, nie zostało wydziedziczone i nie zostało uznane za niegodnych dziedziczenia, nie zrzekło się prawa do spadku. W tej sytuacji cały spadek przypadł T. M., M. O., B. M. (1) i A. M. (1) w częściach równych w udziale po ¼ części i że doszło do przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Abstrahując od powyższych rozważań Sąd miał na względzie ugruntowany pogląd, wyrażony w orzecznictwie, zgodnie z którym „w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku sąd nie rozstrzyga ważności zapisu, ponieważ roszczenie z tytułu zapisu może być dochodzone jedynie w procesie, w odrębnej sprawie. (…) Podobnie nie jest uprawniony do orzekania o zachowku, który także jest konsekwencją określonego rozrządzenia testamentowego.” (patrz: postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 marca 2012 r. w sprawie). Zauważyć jednakże należy, mając na uwadze treść art. 976 KC, zgodnie z którym w braku odmiennej woli spadkodawcy zapis rzeczy oznaczonej co do tożsamości jest bezskuteczny, jeżeli rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był w chwili swej śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy, ze testament zawiera zapis obejmujące mieszkanie, które nie było w chwili śmierci spadkobiercy jego własnością, zatem zapis ten jest ważny, ale bezskuteczny. Postanowienie Sądu Rejonowego – VIII Wydział Cywilny z dnia 7 września 2018 r. VIII Ns 72/18
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
