Zgodnie z art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Z kolei w myśl § 2 tego przepisu, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Swoboda dysponowania majątkiem za życia, na przykład w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy. Stąd też osoba fizyczna ma przynajmniej moralny obowiązek wspierania rodziny, w tym też pozostawienia im korzyści ze spadku. Jednakże o tym, kto, jakie i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decyduje ustawa. Można więc twierdzić, że w kręgu rodziny zmarłego istnieją osoby, którym pozostawienie korzyści jest obligatoryjne w zakresie określonym w ustawie. Stąd też nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem najbliższych.
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Nie ma więc znaczenia, w jakiej postaci roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku zostały zaspokojone. W każdym też przypadku, gdy uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Uprawniony należny mu zachowek może otrzymać przede wszystkim w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny (art. 991 § 2 KC). Gdy jednak to nie nastąpi, przysługuje mu – w myśl powołanego przepisu – przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Stąd jednoznaczny wniosek, że o powstaniu na rzecz uprawnionego do zachowku roszczenia przeciwko spadkobiercy o pokrycie lub uzupełnienie w pieniądzu zachowku rozstrzyga tylko to, czy otrzymał on w całości należny mu zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny. Jeżeli otrzymał, roszczenie o zachowek nie przysługuje mu. Jeżeli natomiast nie otrzymał, roszczenie o zachowek przysługuje mu, choćby został powołany do spadku, nawet z ustawy, i choćby współspadkobierca – adresat jego roszczenia sam też był uprawniony do zachowku (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.02.2004 r., II CK 444/02, Biul. SN 2004/7/9).
W kolejnym etapie należy ustalić tzw. substrat zachowku (art. 993 KC- art. 995 KC). Ustalenie substratu zachowku wymaga przede wszystkim określenia czystej wartość spadku, która stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku, i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasadę prawną – z dnia 26 marca 1985 roku., III CZP 75/84, OSP 1988, numer 2, poz. 27), a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka K. C. wystąpiła z powództwem przeciwko P. S. domagając się zapłaty kwoty 35.000, zł wraz z ustawowymi odsetkami. W uzasadnieniu swojego żądania wskazała, że na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego nabył w drodze dziedziczenia testamentowego spadek po swoich zmarłych dziadkach M. i M. S. (1). Oboje spadkodawcy w sporządzonych notarialnie testamentach powołali do całości dziedziczenia pozwanego zobowiązując go jednocześnie do wypłacenia na rzecz powódki – córki zmarłych kwoty stanowiącej 1/2 części wartości wchodzącej w skład spadku nieruchomości w postaci lokalu mieszkalnego. Powódka podała, że pozwany dokonał sprzedaży odziedziczonego lokalu mieszkalnego za kwotę 50.000, zł którą w sporządzonej dla siebie kalkulacji pomniejszył o wartość przekazanego do Urzędu Skarbowego w Z. podatku dochodowego od osób fizycznych w kwocie 9.500, zł opłatę z tytułu wypisu z rejestru gruntów w kwocie 100, zł zachowek na rzecz córki spadkodawców J. S. (1) w kwocie 10.075, zł oraz opłaty sądowej od wniosku o otwarcie testamentu i stwierdzenie nabycia spadku w wysokości 100, zł. Z tak uzyskanej kwoty 30.225, zł połowę czyli 15.112,50 zł wpłacił na konto powódki. Powódka twierdziła, że dokonanie sprzedaży mieszkania, ustalenie kwoty tej transakcji oraz dokonane rozliczenie były wyłącznie decyzją pozwanego, którą podjął z jej pokrzywdzeniem, a obciążający go obowiązek podatkowy nie powinien rzutować na prawa powódki. Zdaniem powódki pozwany dokonał sprzedaży lokalu za kwotę zaniżoną i znacząco odbiegającą od cen podobnych mieszkań w P. w okresie kiedy miała miejsce transakcja, a na potwierdzenie swojego stanowiska załączyła do pozwu obwieszczenia Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym o licytacji podobnych nieruchomości, których wartość została oszacowana na wyższe kwoty. Podając taką argumentację powódka oszacowała wartość stanowiącego spadek lokalu mieszkalnego na kwotę 100.000, – 120.000, zł i dlatego domaga się zapłaty kwoty 35.000, zł ponad to co już otrzymała, co stanowiłoby rzeczywistą połowę wartości lokalu.
W odpowiedzi na pozew pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości i obciążenie powódki kosztami procesu w tym kosztami zastępstwa procesowego. Uzasadniając swoje stanowisko pozwany powołał się na przepisy kodeksu cywilnego i orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazując, że przedmiot zapisu testamentowego może być określany jako równowartość pieniężna pewnego obszaru gruntu, pewnej ilości zboża itp., co w przedmiotowej sprawie pozwalało na określenie wysokości zapisu testamentowego przez ustalenie wartości lokalu mieszkalnego. Termin jednego roku od otwarcia testamentu wskazuje, że pozwany zrealizował najpełniej rzeczywistą wolę spadkodawcy, bo przyjął wartość wskazanego przez spadkodawcę miernika, czyli lokalu mieszkalnego przy ul. (…), według cen z chwili wykonania zapisu. Zdaniem pozwanego dokonując szybkiej sprzedaży mieszkania chronił on w ten sposób również interes powódki wobec prognozowanego spadku cen nieruchomości. Ponadto stwierdził, że powódka znając treść zapisu testamentowego mogła przedstawić pozwanemu korzystniejsze propozycje i brać aktywny udział w zrealizowaniu zapisu. Ponieważ pozwany zachowując termin wskazany w testamencie zbywając lokal został objęty obowiązkiem podatkowym i uiścił podatek w kwocie 9.500, zł cena sprzedaży 50.000, zł pomniejszona o ten podatek stanowi rzeczywistą wartość lokalu mieszkalnego czyli 45.000, zł. Ponadto pozwany zobowiązany był do zapłaty zachowku swojej matce i kwota ta również powinna być wzięta pod uwagę przy rozliczaniu zapisu.
W przedmiotowej sprawie poza sporem było, że M. S. (1) powołując w testamencie notarialnym do spadku wnuka P. S. zobowiązała go do wypłacenia w terminie jednego roku od dnia otwarcia testamentu kwoty pieniężnej stanowiącej 1/2 części wartości wchodzącego w skład spadku lokalu mieszkalnego na rzecz jej córki K. C. oraz okoliczność, że otwarcia i ogłoszenia testamentu dokonał Sąd Rejonowy w którym stwierdzono, że P. S. nabył spadek po M. S. (1). Wobec zgodnych w tym zakresie stanowisk stron.
Sporną kwestią była wartość lokalu, która stanowiła podstawę określenia kwoty zapisu testamentowego, którym został obciążony pozwany jako spadkobierca testamentowy. Wartość lokalu została ustalona przede wszystkim w oparciu o opinię biegłego sądowego. Wobec powyższego kwota 61.000, zł jako rynkowa wartość lokalu przy ul. (…) stanowiła podstawę określenia kwoty zapisu testamentowego. Zresztą zawarte w testamencie sformułowanie, że P. S. ma obowiązek wypłacenia „kwoty pieniężnej stanowiącej 1/2 części wartości wchodzącego w skład spadku lokalu mieszkalnego” nakazywało przyjęcie kwoty stanowiącej realną, rzeczywistą, a więc rynkową wartość tego mieszkania, w przeciwnym razie spadkodawczyni wskazałaby, że chodzi o połowę kwoty, za którą uda się lokal sprzedać.
Połowa wartości tego lokalu to kwota 30.500, zł bowiem za nieuzasadnione sąd uznał odliczenia dokonane przez pozwanego w postaci kwoty uiszczonego podatku, opłaty za uzyskany wypis z rejestru gruntów oraz opłaty sądowej od wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. Kwoty te nie są związane z określaniem wartości rynkowej lokalu, a mając na uwadze brzmienie zapisu testamentowego nie podlegały one odliczeniu od wartości zapisu. Kosztów tych pozwany mógł uniknąć, jeśli nie zdecydowałby na sprzedaż mieszkania, a na przykład na jego wynajęcie. Natomiast koszty opłaty sądowej ponoszone są w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku przez wnioskodawcę oraz uczestników postępowania zgodnie z ich udziałem w sprawie i tylko decyzją pozwanego było wystąpienie z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku po M. i M. S. (1), z czym wiązała się konieczność uiszczenia opłaty sądowej od wniosku. Tym samym odliczenie jej od wartości lokalu było nieuzasadnione.
Jedynym uzasadnionym odliczeniem było zmniejszenie wartości zapisu obciążającego pozwanego, który niewątpliwie był zobowiązany do zaspokojenia roszczenia uprawnionej do zachowku spadkobierczyni ustawowej J. S. (1), córki M. S. (1). Żądanie takie zostało zgłoszone przez pozwanego w piśmie procesowym z dnia 15 lutego 2013 roku (k. 137-139). Jak stanowi przepis art. 1003 KC spadkobierca obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać stosunkowego zmniejszenia zapisu. Przepis art. 1004 KC określa natomiast zasady zmniejszenia zapisów i stanowi, że zmniejszenie to następuje w stosunku do ich wartości. Przy braku dyspozycji spadkodawcy, z czym sąd miał do czynienia w przedmiotowej sprawie, należało posłużyć się metodą wypracowaną przez doktrynę. Zachowek dla J. S. (1), obliczony zgodnie z art. 991 KC, jako zstępnej wynosi 1/2 jej udziału spadkowego. Udział J. S. (1) przy dziedziczeniu ustawowym wyniósł by połowę spadku, czyli kwotę 30.500, zł wobec powyższego należny jej zachowek to 15.250, zł. Wartość zapisu to kwota 30.500, zł pomnożona przez wartość zachowku 15.250 daje wynik 564.125.000, który z kolei należało podzielić przez wartość spadku, a więc kwotę 61.000, zł. O otrzymany wynik czyli kwotę 7.625, należało zmniejszyć zapis testamentowy. Wobec powyższego P. S. z tytułu zapisu testamentowego powinien wypłacić powódce kwotę 22.875, zł. Ponieważ wcześniej dokonał zapłaty kwoty 15.120, zł czyli do uzupełnienia zapisu pozostała kwota 7.755, zł która została zasądzona na rzecz powódki, a roszczenie przekraczające tą wartość zostało oddalone. Wyrok Sądu Rejonowego- I Wydział Cywilny z dnia 3 kwietnia 2013 r. I C 140/12
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
