Zgodnie z art. 670 KPC w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku Sąd bada, kto jest spadkobiercą oraz w oparciu, o jaki tytuł powołania następuje dziedziczenie. Zgodnie z art. 926 KC należy stwierdzić, iż powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu, zaś dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Art. 949 § 1 KC stanowi, iż spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy. Zgodnie z art. 948 KC testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy, zaś jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozporządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść. Zgodnie zaś z art. 960 KC jeżeli spadkodawca powołał do spadku lub do oznaczonej część spadku kilku spadkobierców, nie określając ich udziałów spadkowych, dziedziczą oni w częściach równych.
Art. 961 KC stanowi, że jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, ale za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
Brak formalizmu pojęciowego przy dokonywaniu rozrządzeń testamentowych powoduje, że w pewnych sytuacjach powstają wątpliwości co do charakteru określonych rozrządzeń. Przepis art. 961 KC zawiera regułę interpretacyjną, mającą na celu usunięcie wątpliwości w sytuacji, gdy spadkodawca wprawdzie rozrządził poszczególnymi rzeczami lub prawami wchodzącymi w skład spadku, ale jednocześnie nie określił jednoznacznie charakteru dokonanych rozrządzeń. Powyższa reguła ma zastosowanie jedynie w przypadku istnienia wątpliwości.
Wg tej regulacji konieczne jest ustalenie, kiedy przedmioty majątkowe wymienione w testamencie wyczerpują prawie cały spadek oraz wg, jakiej daty należy dokonywać stosownej oceny – czy wg daty sporządzenia testamentu, czy też otwarcia spadku. Jeżeli jednak spadkodawca zadysponował przedmiotem nienależącym do niego lub w chwili sporządzenia testamentu zaliczał do swego majątku przedmioty, które mu nie przysługują, także one powinny być uwzględniane przy wspomnianej ocenie. Przyjmuje się, iż bierze się pod uwagę tylko przedmioty należące do spadkodawcy w chwili sporządzania testamentu. Przy ocenie, czy przedmioty majątkowe przeznaczone oznaczonej osobie wyczerpują prawie cały spadek należy wziąć pod uwagę podlegający dziedziczeniu majątek spadkodawcy z chwili sporządzania testamentu, a nie z chwili otwarcia. Podobnie zgodnie przyjmuje się, iż miarodajna chwila do oceny, czy przedmioty przeznaczone oznaczonym osobom w testamencie wyczerpują cały spadek oraz jaki jest udział w spadku odpowiadający wartości przyznanych przedmiotów, jest chwila sporządzenia testamentu. Tylko stan rzeczy z chwili sporządzenia testamentu, który oceniał i uwzględniał sam testator, jest miarodajny dla wykładni jego oświadczenia na podstawie art. 961 KC i tylko w ten sposób można zapewnić możliwe najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy.
Zagadnieniem budzącym kontrowersje jest ustalenie daty, wg której należy dokonywać oceny stosunku wartości przedmiotów wskazanych testamentem do wartości przedmiotów pominiętych, bowiem przyjęcie określonej daty przesądza nie tylko o tym, czy nastąpiło rozrządzenie prawie wszystkimi przedmiotami wchodzącymi w skład spadku, ale także o wielkości udziałów współspadkobierców. Za przyjęciem daty otwarcia spadku, jako daty właściwej do dokonania oceny, czy przedmioty majątkowe wymienione w testamencie wyczerpują cały spadek przemawia w ocenie Sądu wiele argumentów, w tym fakt, iż zwrot „przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały majątek” nakazuje dokonywanie oceny wg stanu rzeczy istniejącego w chwili otwarcia spadku.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wyrokiem Sąd Rejonowy zobowiązał pozwanego do złożenia oświadczenia woli następującej treści: „Ja J. B. (1), syn P. i W., tytułem wykonania zapisu dokonanego przez spadkodawczynię W. B., przenoszę udział w prawie własności nieruchomości położonej w P., składającej się z działki numer (…) o powierzchni 1,2985 ha, dla której Sąd Rejonowy w Gliwicach prowadzi księgę wieczystą numer (…), na rzecz:
– M. G., córki P. i W., w rozmiarze 700/12.985 części;
– M. B., córki P. i M., B. P. (1), córki J. i M. oraz R. B., syna J. i M., w rozmiarze po 700/38.955 części na rzecz każdego z nich”.
Wyrok ten zapadł po ustaleniu, że spadkodawczyni W. B. w dniu 24 stycznia 1978 roku sporządziła testament alograficzny, zgodnie z którym jej własność w postaci budynku i obejścia przy ul. (…) w P. oraz 1,6 ha gruntów rolnych w P. przekazała po swojej śmierci synowi J. B. (1). Równocześnie zobowiązała go do wydzielenia z gospodarstwa trzech działek budowlanych i przekazania ich bezpłatnie jej synom J. i Z. B. oraz córce M. G.. W razie sprzedaży spadku przez J. B. (1), spadkodawczyni zobowiązała go do podziału otrzymanych pieniędzy pomiędzy wszystkie jej dzieci. Sąd Rejonowy ustalił, że spadkodawczyni chciała przekazać dzieciom grunty pod zabudowę domu, niezależnie od ich formalnego statusu w planie zagospodarowania przestrzennego.
Sąd Rejonowy ustalił też, że spadkodawczyni zmarła 28 marca. Postanowieniem Sądu Rejonowego stwierdzono, że spadek po niej na podstawie testamentu z dnia 24 stycznia nabył jej syn J. B. (1) w całości, także w zakresie wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego. Do spadku weszły działki o numerach (…) objęte księgą wieczystą Sądu Rejonowego w Gliwicach numer (…). Część gruntu objętego testamentem, została sprzedana jeszcze za życia spadkodawczyni.
Nadto Sąd Rejonowy ustalił, że wskazana nieruchomość położona jest na terenach zabudowy mieszkaniowo – usługowej, na terenach rolniczych, a we fragmencie w terenach dróg publicznych. Podział nieruchomości położonych na obszarach przeznaczonych w planach miejscowych na cele rolne i leśne, a w przypadku braku planu miejscowego wykorzystywanych na cele rolne i leśne, powodujący wydzielenie działki gruntu o powierzchni mniejszej niż 0,3 ha jest dopuszczalny, pod warunkiem że działka ta zostanie przeznaczona na powiększenie sąsiedniej nieruchomości lub dokonana zostanie regulacja granic pomiędzy sąsiadującymi nieruchomościami.
W toku postępowania Sąd Rejonowy przeprowadził dowód z opinii biegłego geodety, który za zgodą pozwanego dokonał połączenia tych działek w nową działkę o numerze (…). Obliczona przez biegłego powierzchnia tej działki wynosiła 1.2985 ha. Wydzielone w projektach biegłego, prognozowane dwie działki do wyodrębnienia dla powodów o powierzchni 700 m2 każda, w obu wariantach geodezyjnych, położone były na terenach rolniczych.
Wreszcie, ustalił Sąd Rejonowy, że jeden z zapisobierców J. B. (2) zmarł w dniu 27 lipca a jego spadkobiercami w częściach równych są powodowie M. B., B. P. (1) i R. B. po 1/3 każdy z nich.
Uwzględniając te ustalenia faktyczne Sąd Rejonowy powołał art. 968 § 1 KC i art. 970 KC Wywiódł, że spadkodawczyni zobowiązała spadkobiercę do wydzielenia trzech działek budowlanych i przekazania ich pozostałemu rodzeństwu. Spadkobierca przyjął spadek. Tym samym pomiędzy nim (pozwanym) a zapisobiercami powstał stosunek prawny o charakterze zobowiązaniowym, na mocy którego zapisobiorcom przysługuje roszczenie przeciwko osobie obciążonej zapisem o jego wykonanie. Z możliwości tej zapisobiercy skorzystali w niniejszej sprawie, zaś ich roszczenie było wymagalne.
Sąd Rejonowy dokonał wykładni oświadczenia zawartego w testamencie, tak by jak najpełniej oddawało wolę spadkodawczyni. Wskazał tu, że w toku postępowania nie była kwestionowana powierzchnia działek, których wydzielenia domagali się powodowie. Sporne pozostawało, czy przez sformułowanie „działka budowlana” należy rozumieć grunt, na którym potencjalnie możliwe jest wybudowanie domu, czy też działkę oznaczoną jako budowlana według planu zagospodarowania przestrzennego (grunty budowlane). Wskazując na zeznania powódki M. G. oraz pozwanego, Sąd Rejonowy wywiódł, że spadkodawczyni chciała przekazać dzieciom grunty pod zabudowę domu, niezależnie od ich formalnego statusu w planie zagospodarowania przestrzennego.
Sąd Rejonowy wskazał też, że dokonana przez spadkodawczynię sprzedaż części działki nie zwalniała pozwanego spadkobiercy z nałożonego zobowiązania. Istotnym było tu dla Sądu Rejonowego, że po sprzedaży spadkodawczyni nie zmieniła treści testamentu. Co więcej sporządzając go zaznaczyła, że w razie sprzedaży spadku przez J. B. (1), otrzymane pieniądze podzielić ma pomiędzy wszystkie jej dzieci. Pozwany nie udowodnił aby pieniądze ze sprzedanej ziemi rzeczywiście otrzymali zapisobiercy, a jego twierdzenia w tym zakresie były sprzeczne z oświadczeniami złożonymi w toku sprawy spadkowej. Według Sądu Rejonowego żadna z okoliczności nie wskazywała też, aby wolą spadkodawczyni było uczynienie z tych pieniędzy (w razie ich ewentualnego przekazania zapisobiercom) ekwiwalentu zapisu.
Zatem skoro pozwany nie zamierzał dobrowolnie wykonać woli testatorki, Sąd Rejonowy wskazał, że konieczne było wydanie w trybie art. 64 KC orzeczenia stwierdzającego obowiązek obciążonego zapisem do złożenia oświadczenia woli, który zastąpi to oświadczenie.
Dalej Sąd Rejonowy wywiódł, że prognozowane do wydzielenia dla powodów działki o powierzchni 700 m2 każda, w obu wariantach geodezyjnych położone są na terenach rolniczych. Pomimo zmniejszenia się powierzchni gruntów wydzielenie działek o takiej powierzchni jest technicznie możliwe, przy czym z uwagi na regulację art. 93 i 94 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2014 r. poz. 518 ze zm.) prawnie niedopuszczalne do czasu zmiany ich przeznaczenia w planie zagospodarowania przestrzennego. Istotnym było bowiem, że podział nieruchomości o charakterze rolnym powodujący wydzielenie działki gruntu o powierzchni mniejszej niż 0,3 ha, jest dopuszczalny, pod warunkiem że działka ta zostanie przeznaczona na powiększenie sąsiedniej nieruchomości lub dokonana zostanie regulacja granic między sąsiadującymi nieruchomościami.
Wydzielenie dwóch działek ze scalonej w toku postępowania działki o numerze (…) wymagało zatem zmiany ich przeznaczenia w planie zagospodarowania przestrzennego. W celu dokonania takiej zmiany konieczne jest uprzednie wystąpienie ze stosownym wnioskiem w trybie administracyjnym. Prawo takie przysługuje właścicielom gruntów. Wobec tego Sąd Rejonowy wskazał, że niezbędne jest uprzednie przeniesienie udziału w prawie własności działki nr (…) tak, aby zapisobiercy mogli samodzielnie, we własnym imieniu wystąpić o zmianę przeznaczenia gruntów, a następnie znieść współwłasność zgodnie z opinią geodety. Takie rozwiązanie, sformułowane przez powodów w roszczeniu alternatywnym, umożliwi również powodom złożenie w formie aktu notarialnego swych oświadczeń o przyjęciu udziałów w prawie własności działki nr (…) położonej w P.. Działka nr (…) jest geodezyjnie wyodrębniona (a nie dopiero prognozowana w opinii geodety) i oznaczona co do tożsamości.
Sąd Rejonowy wyjaśnił, że przeniesiony na powódkę M. G. udział w rozmiarze 700/12.985 części odpowiada wielkości przeznaczonej dla niej działki w testamencie. Drugi z udziałów został podzielony pomiędzy pozostałych powodów – spadkobierców J. B. (2) w równych częściach (po 700/38.955 części na każdego z dziedziczących). Celem przeniesienia prawa własności konieczne jest uprzednie złożenie stosownych oświadczeń przez powodów przed notariuszem. Strony staną się wówczas współwłaścicielami działki i możliwe będzie ustalenie pomiędzy nimi sposobu korzystania z rzeczy wspólnej.
Uznać należało, że dopuszczalne było zobowiązanie pozwanego do przeniesienia na powodów odpowiednich udziałów w nieruchomości zamiast obowiązku przeniesienia konkretnie oznaczonych działek. W orzecznictwie przesądzone zostało bowiem, że w sytuacji gdy wykonanie dotyczącego nieruchomości zapisu wprost nie jest możliwe (np. z uwagi na brak możliwości ustanowienia odrębnej własności lokalu), należy uznać, że treść zapisu, uwzględniając rzeczywistą wolę spadkodawcy, stanowi zobowiązanie obciążonego zapisem do przeniesienia na rzecz zapisobiercy określonego udziału w prawie własności nieruchomości (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 listopada 1981 roku, III CZP 48/81, OSNC 1982/4/49). Uznać trzeba, że pogląd ten ma odpowiednie zastosowanie także w razie ograniczeń dotyczących fizycznego wydzielenia części nieruchomości gruntowej. Ustalony przez Sąd Rejonowy sposób ustalenia wartości należnych powodom udziałów polegający na odniesieniu powierzchni działek potrzebnych pod zabudowę (tj. 700 m2) do łącznej powierzchni nieruchomości (tj. 12.895 m2), przy uwzględnieniu wysokości udziałów spadkowych po J. B. (2) (po 1/3), uznać należało za dopuszczalny zwłaszcza, że nie został wprost zakwestionowany przez strony postępowania. Wyrok Sądu Okręgowego – III Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 5 marca 2015 r. III Ca 1761/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
