Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawnionym jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Powołany przepis określa wąski krąg osób potencjalnie uprawnionych do zachowku, uzależniając dodatkowo powstanie ich roszczenia od tego, by w konkretnym stanie faktycznym były one powołane do spadku z ustawy. Jeżeli ustalono, że osoby takie są uprawnione do zachowku, dalszej ocenie podlega czy w drodze spadkobrania otrzymały one cały należny im zachowek. Jeżeli nie, wówczas przysługuje im roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku, a jeżeli w wyniku dziedziczenia, zapisu czy darowizny uzyskały korzyść mniejszą niż należny im zachowek, przysługuje im roszczenie o uzupełnienie sumy potrzebnej do pokrycia zachowku. W pierwszej kolejności roszczenie o zachowek kierowane jest przeciwko spadkobiercom.
Nie będą uprawnione do zachowku osoby, które są wyłączone od dziedziczenia tak jakby nie żyły w chwili otwarcia spadku, tzn. osoby, które zrzekły się dziedziczenia, zostały uznane za niegodne dziedziczenia oraz te, które odrzuciły spadek. Ponadto, nie będą uprawnione do zachowku osoby wydziedziczone oraz małżonek wyłączony od dziedziczenia na podstawie art. 940 KC. Nie ma prawa do zachowku małżonek pozostający w separacji. Nie ma prawa do zachowku również ten, kto zrzekł się samego prawa do zachowku.
Określenie wartości zachowku wymaga ustalenia: wielkości udziału spadkowego, jaki przypadałby osobie uprawnionej do zachowku na podstawie ustawy, rodzaju ułamka, o którym stanowi art. 991 § 1 KC, wartości spadku według stanu z dnia jego otwarcia i cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku oraz ewentualnie wartości zaliczanej darowizny według stanu z chwili jej dokonania i cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku (tak między innymi Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 26 marca 1985 roku, III CZP 75/84, OSNCP 1985 rok, nr 10).
O wysokości zachowku decydują, zatem dwa czynniki: kwalifikacje osobiste uprawnionego (jego małoletniość lub trwała niezdolność do pracy) oraz wartość udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Pierwszą czynnością podejmowaną w celu obliczenia zachowku jest ustalenie wartości spadku. Chodzi o czystą wartość spadku (por. Elżbieta Skowrońska-Bocian, „Komentarz do kodeksu cywilnego” 2008 rok, s. 182, pkt 1; Adam Szpunar, „Uwagi o obliczaniu wysokości zachowku”, s. 14). Przy obliczaniu substratu zachowku bierze się pod uwagę wszystkie prawa majątkowe należące do spadku według ich stanu w chwili otwarcia spadku. W przypadku wierzytelności nie uwzględnia się w związku z tym narosłych od tej daty odsetek (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 1997 roku, I CKU 30/97, OSNC 1997 rok, Nr 10, poz. 149; zgodnie z art. 207 KC w związku z art. 1035 KC, przypadają one spadkobiercom w stosunku do wielkości udziałów). Przedmiotów nabytych po otwarciu spadku przez spadkobierców zarządzających spadkiem również nie bierze się pod uwagę. Przy określaniu wartości stanu czystego spadku, od aktywów należy odjąć pasywa istniejące w chwili otwarcia spadku, łącznie z zobowiązaniami podatkowymi (por. Adam Szpunar, „Uwagi o obliczaniu wysokości zachowku”, s. 23 i 24).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2004 roku (II CK 444/02, OSP 2007 rok, Nr 4, poz. 51, s. 301), podsumował, iż obliczając zachowek, przeprowadza się następujące operacje: ułamek określający udział spadkowy, stanowiący podstawę do obliczenia zachowku (ustalony na podstawie art. 931 KC i nast. i skorygowany stosownie do art. 992 KC), mnoży się przez dwie trzecie lub jedną drugą (w zależności od kwalifikacji personalnych uprawnionego określonych w art. 991 § 1 KC), uzyskany zaś w ten sposób ułamek mnoży się przez wartość substratu zachowku (tę zaś ustala się stosownie do postanowień art. 993-995 KC).
W sprawie o zachowek rolą powoda jest wykazanie składu i wartości majątku spadkowego według stanu z daty otwarcia spadku, a cen z daty orzekania, tak aby Sąd dysponował materiałem dowodowym pozwalającym na ustalenie składu i wartości spadku, a także stanu czynnego spadku. Natomiast, jak przyjmuje się w orzecznictwie, w sprawie o zachowek rolą sądu nie jest zarządzenie dochodzeń w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie ani też sąd nie jest zobowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (tak między innymi Sąd Okręgowy dla Warszawy – Pragi w Warszawie w wyroku z dnia 6 listopada 2019 roku, I C 5/17, opubl. L.).
Stosownie do przepisu art. 993 KC, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Przy ustalaniu prawa do zachowku dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę, z pewnymi wyjątkami. Doliczeniu do spadku nie podlegają drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach. Z zasady więc chodzi o darowizny o niewielkiej wartości wręczane z różnych okazji, przy czym dokonywanie oceny powinno odbywać się przy uwzględnieniu sytuacji majątkowej stron umowy darowizny (art. 994 § 1 KC). Doliczeniu nie podlegają także darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku dokonane przed więcej niż dziesięcioma laty, licząc wstecz od otwarcia spadku (art. 994 § 1 KC). Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego (art. 994 § 2 KC). Przy zaliczaniu na poczet zachowku nie ma znaczenia przedmiot darowizny i cel, w jakim została ona dokonana (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2011 roku, III CZP 136/10, Lex nr 844761).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka R. B. wnosiła o zasądzenie od pozwanego A. G. (1) kwoty 150.000 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie do dnia zapłaty tytułem zachowku po matce stron J. M. (1) oraz o zasądzenie na jej rzecz kosztów procesu. W uzasadnieniu pozwu wskazywała, że pozwany otrzymał od spadkodawczyni darowiznę, której przedmiotem była zabudowana nieruchomość położona we wsi B., gm. G. o powierzchni 22,05 ha o wartości 900.000 zł, a nadto otrzymał od spadkodawczyni darowizny na sfinansowanie budowy i remontu usytuowanych na ww. nieruchomości budynków oraz zakup F. (…) i P.. Spadkodawczyni w ten sposób rozdysponowała całym swoim majątkiem jeszcze za życia, więc powódka, która wraz z pozwanym i wraz z mężem spadkodawczyni byłaby powołana do spadku po 1/3 części, nie otrzymała należnego jej przysporzenia ani w spadku ani w postaci darowizny, co uzasadnia jej roszczenie stanowiące równowartość 1/6 części przedmiotu darowizny uczynionej na rzecz pozwanego.
Pozwany A. G. (1) wnosił o oddalenie powództwa i zasądzenie od powódki na jego rzecz kosztów procesu. Pozwany zakwestionował wysokość roszczenia powódki wskazując, że wycena darowanej nieruchomości przedstawiona przez powódkę jest zawyżona, nie uwzględnia bowiem obciążeń rzeczowych przedmiotowej nieruchomości w postaci służebności osobistych mieszkania na rzecz J. M. (1), jej męża J. M. (2) oraz jej matki C. M. ani wpływu prawa odpowiadającego treści służebności przesyłu, a przede wszystkim nie uwzględnia jej stanu na datę jej nabycia przez pozwanego. Twierdził przy tym, że jeszcze przed przejęciem gospodarstwa rolnego czynił na nie nakłady i pomagał matce w jego prowadzeniu, a po jego nabyciu rozbudował i wyremontował istniejące budynki i wzniósł nowe, utwardził i ogrodził posesję, zrekultywował grunty, osuszył i przeprowadził ich meliorację, na ich części dokonał zalesienia. Powyższe nakłady, zdaniem pozwanego, znacznie podwyższyły wartość nieruchomości, co winno być uwzględnione w jej wycenie. Dodatkowo pozwany podnosił, że także powódka otrzymywała od matki darowizny podlegające rozliczeniu przy ustalaniu zachowku w postaci pokrycia kosztów wesela na około 200 osób, pieniędzy na zakup samochodu F. (…) i na zakup mebli i sprzętu RTV i AGD, a przede wszystkim wsparcia finansowego odpowiadającego wartości budowy parterowej części domu powódki. Końcowo pozwany podnosił, że z uwagi na zasady współżycia społecznego roszczenie powódki na podstawie art. 5 KC powinno być obniżone o co najmniej 50 %.
Biorąc więc pod uwagę powyższe nie była trafna argumentacja pozwanego, że nie może od ponosić wobec powódki odpowiedzialności z tytułu zachowku po matce stron, gdyż nie jest on spadkobiercą (ponieważ spadek po matce odrzucił). Otrzymał on bowiem od spadkodawczyni darowiznę. Dla odpowiedzialności pozwanego decydujące było, czy przedmiotowa darowizna podlega uwzględnieniu przy obliczaniu zachowku, co należało rozważyć mając na uwadze treść przepisów art. 993-994 KC w zw. z art. 1000 KC
W niniejszej sprawie pozwany jest osobą obdarowaną i jednocześnie uprawnioną do zachowku po spadkodawczyni J. M. (1), zatem jego odpowiedzialność za zapłatę (uzupełnienie) zachowku określona jest przepisem § 2 art. 1000 KC, a więc odpowiada on do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Zgodnie z treścią art. 993 KC, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do kolejnych przepisów, darowizny oraz zapisy windykacyjne uczynione przez spadkodawcę.
Pewne jednak darowizny zostały wyłączone od doliczania, w szczególności drobne, zwyczajowo przyjęte oraz dokonane dawniej niż przed dziesięciu laty, licząc od otwarcia spadku, na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku (art. 994 § 1 KC). Skoro pozwany należy do kręgu spadkobierców ustawowych po matce darowizny na jego rzecz uczynione bez względu na datę ich dokonania podlegają doliczeniu. Powyżej omówiony materiał dowodowy nie pozwolił na ustalenie, że spadkodawczyni poza gospodarstwem rolnym darowała stronom inne przedmioty majątkowe.
W niniejszej sprawie wobec ustalenia, że spadkodawczyni poprzez darowiznę na rzecz pozwanego rozporządziła całym majątkiem spadkowym, dla ustalenia substratu zachowku koniecznym było ustalenie wartości przedmiotowej nieruchomości. Art. 995 § 1 KC stanowi, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku, co ma służyć ochronie interesów uprawnionych do zachowku. Tym samym ustawa zapewnia uwzględnienie rzeczywistej wartości darowizny. Przepis ten jest ustawowym przejawem zasady, że wartość majątku spadkowego ustala się według cen z chwili orzekania o świadczeniach związanych w pewien sposób ze spadkobraniem (tak uchwała SN z dnia 17 maja 1985 roku, III CZP 69/84, OSNC 1986/3/24, uchwała SN z 26 marca 1985 roku, III CZP 75/84, OSNC 1985/10/147).
W niniejszej sprawie ustalając stan przedmiotu darowizny na datę zawarcia umowy Sąd uwzględnił, że pozwany wykonał na nieruchomości szereg istotnych nakładów (w tym w postaci budynków), które znacznie podwyższyły jej wartość. Rodzaj tych i zakres nakładów opisany wyżej w części ustaleniowej wynikał z niekwestionowanych zeznań świadków. Okoliczności te znalazły odzwierciedlanie w wyżej omówionej opinii biegłego z zakresu szacowania nieruchomości, który szacując nieruchomość uwzględnił zmiany zaistniałe na skutek nakładów pozwanego.
Biegły na podstawie dogłębnej analizy lokalnego rynku nieruchomości oraz biorąc pod uwagę wszystkie istotne cechy nieruchomości, w tym jej przeznaczenie, powierzchnię, kształt i lokalizację, ustalił wartość darowizny na kwotę 421.500 zł , którą to kwotę Sąd przyjął jako podstawę do obliczenia należnego powódce zachowku.
W niniejszej sprawie powódka jest spadkobierczynią ustawową J. M. (1). Udział, jaki przypadłby powódce z tytułu dziedziczenia po matce, uwzględniając męża spadkodawczyni i jej syna – pozwanego, który spadek odrzucił, wynosi 1/3 część spadku. Udział ten należy pomnożyć przez ½, albowiem powódka nie jest osobą małoletnią ani trwale niezdolną do pracy (okoliczność niesporna), stąd też wartość zachowku w przypadku powódki to kwota odpowiadająca 1/6 części tzw. substratu zachowku. Skoro nie wykazano, aby spadkodawczyni pozostawiła inny majątek, ani aby uczyniła darowizny na rzecz innych osób, ani też wreszcie, aby pozostawiła długi spadkowe substratem zachowku jest wartość przedmiotu darowizny z dnia 28 czerwca 1996 r., tj. kwota 421.500 zł. Należny więc powódce zachowek obliczyć należało na kwotę 70.250 zł (421.500 zł x 1/6)
Wartość darowizny otrzymanej przez pozwanego od spadkodawczyni znacznie przekracza wartość należnego powódce zachowku, co powoduje, że nie może się uchylić od odpowiedzialności za uzupełnienie przysługującego jej zachowku. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 27 czerwca 2019 r. I C 604/18
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
