Zstępnemu, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jak stanowi art. 992 § 2 KC, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. W orzecznictwie wskazuje się, że uprawnionemu do zachowku przysługuje bezwzględne pierwszeństwo w zaspokojeniu przed innymi długami. Prawa uprawnionego do zachowku służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych (por. wyrok SA w Szczecinie z dnia 22.04.2009 r., IACa 459/08, wyrok SA w Białymstoku z dnia 25.03.2011 r., I ACa 118/11, OSAB 2011/1/17-20).
Podstawą obliczenia zachowku jest czysta wartość spadku, stanowiąca różnicę pomiędzy wartością stanu czynnego a wartością stanu biernego spadku (por. wyrok SN z dnia 14 marca 2008 r. w sprawie IV CSK 509/07). Zgodnie z art. 993 KC nie bierze się przy tym pod uwagę długów z tytułu zapisów i poleceń, a także zobowiązań z tytułu zachowku. Przepis art. 922 KC określa prawa i obowiązki, które wchodzą w skład spadku. Spadek obejmuje tylko i wyłącznie prawa i obowiązki spadkodawcy mające charakter cywilno-prawny, których źródłem są przepisy kodeksu cywilnego lub przepisy szczególne. Po określeniu czystej wartości spadku dolicza się do niej, dla ustalenia substratu zachowku, wartość darowizn dokonanych przez spadkodawców, bez względu na to czy były one uczynione na rzecz spadkobierców uprawnionych do zachowku, czy też innych osób.
Zgodnie z art. 995 KC wartość darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku. Kodeks cywilny przewiduje pewne wyjątki w zakresie doliczania, a mianowicie nie uwzględnia się drobnych darowizn zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych; nadto nie podlegają doliczeniu do spadku oraz rozliczeniu przy ustalaniu zachowku, darowizny na rzecz osób nie będących spadkobiercami oraz uprawnionymi do zachowku, dokonane przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku (art. 994 § 1 KC), jak również przy obliczaniu zachowku należnemu zstępnemu nie dolicza się darowizn uczynionych w czasie kiedy nie miał zstępnych, chyba że darowizna została dokonana na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego (art. 994 § 2 KC). Należy mieć też na względzie, że punktem odniesienia przy ustalaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości należnego zachowku jest chwila otwarcia spadku będąca chwilą śmierci spadkodawcy (art. 922 § 2, art. 924 i 925 KC). Obliczanie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu (uchw. SN z 26.03.1985 r., III CZP 75/84).
Sąd Najwyższy wielokrotnie wyjaśniał, że oceniając roszczenie o zachowek w tym aspekcie trzeba mieć na względzie, iż prawa uprawnionego do zachowku przysługujące mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny istniejący między nim a spadkodawcą, służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych, oraz realizacji zasady, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Te względy z kolei nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku i wymagają oparcia jej na szczególnie wnikliwej analizie stanu faktycznego sprawy. Zgodnie z ugruntowaną linią orzecznictwa sprzeczność z zasadami współżycia społecznego żądania pełnej sumy zachowku zachodzi wtedy, gdyby w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie.
W swoim orzecznictwie Sąd Najwyższy dopuścił możliwość obniżenia wysokości zachowku na podstawie art. 5 KC ze względu na szczególne okoliczności występujące w relacjach między uprawnionym do zachowku a zobowiązanym do jego zapłaty, a więc gdy z wyjątkowych przyczyn dotyczących okoliczności leżących po stronie tych osób, przyznanie zachowku w pełnej wysokości naruszałoby zasady współżycia społecznego (wyrok SN z dnia 16 czerwca 2016 r., V CSK 625/15, OSNC 2017/4/45, OSP 2017/9/92, OSP 2017/2/14, Biul.SN 2016/9/11, LEX el.). Tym samym przepis ten powinien być stosowany rygorystycznie i wyłącznie do sytuacji wyjątkowych. Tytułem przykładu, jeśli wchodzący w skład spadku lokal mieszkalny, służyłby zaspokajaniu potrzeb życiowych spadkobiercy, a jego sytuacja osobista i majątkowa uniemożliwiałaby lub zasadniczo utrudniała spełnienie świadczenia z tytułu zachowku, to można by mówić, że mamy do czynienia z sytuacją wyjątkową.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka dochodziła zapłaty kwoty 92 750 zł tytułem należnego jej zachowku po zmarłej matce S. K.. Uzasadniając swoje roszczenie powódka podała, że pomimo tego, iż jest spadkobierczynią ustawową nie otrzymała należnego jej udziału spadkowego, albowiem jedyny wartościowy składnik majątkowy, który mógłby wchodzić w skład masy spadkowej – spółdzielcze mieszkanie własnościowe, został przeniesiony w formie darowizny na pozwanych. Okoliczności te nie były kwestionowane przez pozwanych zatem uznać należy, że co do zasady powódce przysługuje roszczenie o zachowek.
Zatem w sytuacji, z którą mamy do czynienia w niniejszej sprawie, gdy spadkodawczyni S. K. dokonała na rzecz pozwanych darowizny, której przedmiot obejmuje cały spadek, to w grę wchodzi roszczenie uprawnionej o zachowek w stosunku do pozwanych jako obdarowanych na podstawie art. 1000 KC Przepis ten pozostaje w związku z art. 993 KC, który stanowi, że do wartości czystego spadku, który w niniejszej sprawie jest równy zeru, dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę zarówno na rzecz spadkobierców powołanych czy osób uprawnionych do zachowku, jak i na rzecz osób obcych, i to niezależnie od tego czyj zachowek się oblicza.” (vide: E. Gniewek, op. cit. s. 1510).
Na gruncie niniejszej sprawy nie było podstaw do zastosowania art. 994 § 1 KC . stanowiącego o wyłączeniach przy zaliczaniu darowizn. Po pierwsze darowizny uczynione na rzecz spadkobierców uprawnionych do zachowku-jakim jest pozwany M. K. są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania, po drugie – w stosunku do pozwanej A. K. nie upłynął 10 letni okres od dnia dokonania darowizny do dnia otwarcia spadku.
Przy czym w okolicznościach niniejszej sprawy nie można przyjąć, że wartość rynkowa darowanego pozwanym lokalu mieszkalnego jest tożsama z „wartością darowizny doliczaną do spadku”. Należy bowiem wziąć pod uwagę to, że pozwani w części pokryli z własnych środków wkład budowlany na przedmiotowy lokal. Sąd, na podstawie zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, uwzględnił to, iż w roku 1982 r. kiedy to ojciec stron F. K. (1) otrzymał przydział na przedmiotowy lokal to pozwani uzupełnili wymagany wkład mieszkaniowy uiszczając kwotę 22.400 zł. Co prawda dołączony dowód wpłaty powyższej kwoty wskazuje jako osobę wpłacającą F. K. (1), niemniej jednak Sąd uznał za wiarygodne w tej mierze zeznania pozwanych, którzy twierdzili, że w istocie to oni pokryli tę należność. Twierdzenia te w kontekście całości materiału dowodowego, a w szczególności udowodnionych faktów dotyczących trudnej sytuacji majątkowej spadkodawczyni i jej męża oraz zeznań świadków Z. Z., J. C. są wiarygodne. Wpłata ta (w kwocie 24 400 zł) stanowiła wówczas 37,30 % wymaganego wkładu mieszkaniowego (pozostała wpłata 41 000 zł została zaliczona jako wkład z poprzedniego lokalu).
Wkład mieszkaniowy podlegał ponownej waloryzacji w związku z przekształceniem lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego w prawo własnościowe i został określony na kwotę 52 986,77 zł. Biorąc pod uwagę wskazany powyżej procentowy udział pozwanych (37,30 %) Sąd przyjął, że kwota, w której partycypowali pozwani w ramach wkładu budowlanego na przedmiotowy lokal wynosi 19 764,10 zł (52.986,77 zł x 37,30 %). Dodatkowo pozwani uzupełnili także wymagany wkład budowlany uiszczając z tego tytułu kwotę 7 948,02 zł, co wynika bezsprzecznie z przedłożonych dowodów w postaci książeczki mieszkaniowej scedowanej na spadkodawczynię. Łącznie zatem wkład pozwanych w nabycie spornego lokalu wynosi 27 712,12 zł (19 764,10 zł + 7 948,02 zł = 27 712,12 zł), czyli 26 % wartości całego wkładu budowlanego, która to wartość może być uznana za tożsamą z aktualną wartością rynkową spornego lokalu, zgodnie z treścią art. 1711 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych. Wartość spornego biegły z zakresu wyceny nieruchomości określił na kwotę 271 000 zł.
Przy czym, w ocenie Sądu przedstawiona opinia biegłego sądowego w sposób rzetelny i miarodajny określa wartość przedmiotowego lokalu. Jak wynika z treści tej opinii, jaki i opinii uzupełniającej, biegły po dokonaniu oględzin uznał za uwiarygodnione to, zakres robót remontowych wskazanych w oświadczeniu pozwanych dokonany został już po dacie sporządzenia darowizny, stąd te zmiany nie zostały uwzględnione przy wycenie lokalu. Potwierdzają to dodatkowo dołączone faktury VAT. Ostatecznie biegły ocenił stanu lokalu jako przeciętny, natomiast standard i jakość elementów trwałego wyposażenia jako niski.
Uwzględniając zatem przyjętą wartość tej nieruchomości – 291 000 zł, wartość doliczonej do spadku darowizny zamyka się w kwocie 215 340 zł (po odliczeniu 26 % wartości lokalu jako wkładu własnego pozwanych), która to kwota jest również granicą wzbogacenia się pozwanych o jakiej mowa w treści art. 1000 § 1 KC
Mając określony tzw. substrat zachowku, kolejnym etapem jest określenie wysokości zachowku należnego powódce zgodnie z zasadami art. 991 § 1 KC , z którego wynika, że udział ten wynosi połowę wartości udziału, jaki przypadałby uprawnionej przy dziedziczeniu ustawowym. Powódka jest jedną z dwóch spadkobierców, nie jest osobą trwale niezdolną do pracy czy małoletnią, stąd przyjąć trzeba, że jej udział spadkowy wynosiłby ½, a zachowek ¼, czyli należny powódce zachowek to kwota 53 835 zł.
Jednocześnie Sąd przyjął, że pomimo tego, iż małżeńska wspólność majątkowa jest wspólnością bezudziałową (art. 31 KRO), darowanie małżonkom przedmiotu który ma przypaść małżonkom do wspólności majątkowej małżeńskiej pozwala – dla celu przewidzianego w art. 996 KC – na przyjęcie (przy odpowiednim zastosowaniu art. 42 i art. 43 § 1 KRO), że spadkodawca, rozporządził udziałem wynoszącym 1/2 część przedmiotu darowizny na rzecz każdego z małżonków (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2000 r. II CKN 542/00). W związku z powyższym, należną od pozwanych powódce kwotę zachowku Sąd podzielił między nimi w częściach równych czyli po 26 927,50 zł.
W przedmiocie ustalenia wysokości zachowku nadmienić jeszcze można, że kwota należnego powódce zachowku od każdego z pozwanych nie przekracza wzbogacenia pozwanych będącego skutkiem darowizny (art. 1000 § 1 KC), jak również należny powódce od pozwanego M. K. zachowek nie przekroczył jego własnego zachowku, jaki przysługiwałby mu jako spadkobiercy ustawowemu w związku z tym nie było podstaw do zmniejszenia zachowku należnego od pozwanego w oparciu o art. 1000 § 2 KC, (który stanowi, że jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek).
Niemniej jednak pozwani podnieśli ważki dla rozstrzygnięcia zarzut niezgodności żądania z art. 5 KC Powołując się na utrwalone w orzecznictwie stanowisko Sąd stwierdził, że nie jest wykluczone stosowanie art. 5 KC do roszczeń o zachowek i uznał, że działanie powódki czyniącej użytek z przysługującego jej prawa jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i z tej przyczyny nie zasługuje na ochronę w pełnym zakresie. Istotnie jest tak, że celem instytucji zachowku jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny wymienionych w art. 991 § 1 KC poprzez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Dlatego też Sąd uznał żądanie zachowku w pełnej wysokości za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i obniżył zachowek o połowę zasądzając od każdego z pozwanych kwoty po 13 459 zł. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 28 stycznia 2014 r. I C 21/12
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
