Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału, przy czym. Zgodnie z § 2 tego artykułu, roszczenie przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku lub jego uzupełnienia przysługuje, gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu.
W orzecznictwie podkreśla się przy tym, że uprawnienie do zachowku przysługuje zarówno w przypadku dziedziczenia testamentowego, jak i dziedziczenia ustawowego (por. wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 15.03.2012 r., I ACa 95/12). Nie zasługuje zatem na uwzględnienie zarzut pozwanego, że powódka, jako spadkobierczyni ustawowa nie wchodzi w krąg osób uprawnionych do zachowku. Stan faktyczny sprawy wykazał poza tym, że powódka nie otrzymała od matki darowizny ani zapisu, jej uprawnienia nie wyczerpało także powołanie do spadku, a zatem zachowek co do zasady jej przysługiwał.
Zgodnie z art. 993 KC przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Jednocześnie w art. 888 § 1 KC ustawodawca zdefiniował umowę darowizny jako taką, przez którą darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku. Zgodzić należy się z tym, iż rodzaj umowy należy oceniać nie na podstawie jej tytułu, nadanego przez strony, ale na podstawie zgodnego zamiaru stron i celu umowy w tym zakresie (art. 65 KC). Wobec tego umową darowizny jest nie tylko taka umowa, którą strony właśnie tak nazwały, ale także każda inna umowa, niezależnie od jej nazwy, o ile zawiera wszystkie essentialia negotii umowy darowizny, to jest bezpłatne świadczenie z jednej strony i zgoda na przyjęcie takiego świadczenia z drugiej strony.
Niezależnie od powyższej interpretacji umowy darowizny, w najnowszym orzecznictwie na gruncie art. 1039 § 1 KC pojawiło się stanowisko, zgodnie z którym za darowiznę w rozumieniu art. 1039 § 1 KC należy rozumieć nie tylko taką umowę, która, niezależnie od oznaczenia przyjętego przez strony, stanowiła umowę darowizny w rozumieniu art. 888 § 1 KC, ale także wszelkiego rodzaju umowy, na podstawie których dochodzi do przysporzenia dokonanego pod tytułem darmym, nawet, gdy źródła takiego przysporzenia nie można zakwalifikować jako umowy darowizny (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 listopada 2012 r. I CSK 217/12, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2010 r. III CSK 39/10). Wprawdzie powyższe judykaty zostały wydane w związku z art. 1039 § 1 KC, jednak jego treść oraz wydane orzeczenia pozwalają na zastosowanie analogicznej wykładni dla pojęcia „darowizna”, o którym mowa w art. 993 KC. Zgodnie z art. 1039 § 1 KC jeżeli w razie dziedziczenia ustawowego dział spadku następuje między zstępnymi albo między zstępnymi i małżonkiem, spadkobiercy ci są wzajemnie zobowiązani do zaliczenia na schedę spadkową otrzymanych od spadkodawcy darowizn oraz zapisów windykacyjnych. Jeśli zatem ustawodawca w tej samej części kodeksu cywilnego posługuje się pojęciem „darowizna”, to zgodnie z założeniem o racjonalnym ustawodawcy przyjąć należy, że chodzi o dokładnie to samo pojęcie i należy je rozumieć tak samo w każdym przywołanym przypadku. Za rozszerzonym rozumieniem pojęcia „darowizny” na gruncie tak art. 993 KC, jak art. 1039 § 1 KC przemawia nie tylko wykładnia systemowa, ale także funkcjonalna.
Trzeba mieć na uwadze, że prawo uprawnionego do zachowku przysługuje ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą, służy bowiem urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dowolnie, z pominięciem swoich najbliższych (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 31.03.2011 r. I ACa 99/11), w szczególności, gdy pominięcie najbliższych następuje pod tytułem darmym, jako że ten sposób zbycia mienia jest niezwykle łatwy. Zatem, z punktu widzenia celu instytucji zachowku, ochrona powinna rozciąga się nie tylko na umowy darowizny, ale na wszelkie czynności prawne, na podstawie których dochodzi do zbycia mienia pod tytułem darmym.
Zgodnie z ugruntowanym już stanowiskiem judykatury wobec ratio legis przepisów o prawie do zachowku należy zachować szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia społecznego. Zastosowanie art. 5 KC nie może w szczególności udaremnić celów przepisów o zachowku. Jedynie w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach dopuszczalne jest obniżenie należności z tytułu zachowku na podstawie art. 5 KC Prawa uprawnionego do zachowku służą bowiem urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych. W tym kontekście nie można zapominać, że nie mogą zostać pominięte te zachowania uprawnionego, które wskazują na to, jak ten wywiązywał się ze swych obowiązków względem najbliższych, ze szczególnym uwzględnieniem spadkodawcy (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 31.03.2011 r. I ACa 99/11; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21.10.2010 r. VI ACa 332/10).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka B. K. domagała się od pozwanego P. P. (1) zapłaty kwoty 85 800 zł wraz z odsetkami tytułem zachowku po zmarłej metce M. P.. Pozwany P. P. (1) wskazywał na konieczność oddalenia powództwa podnosząc, że wartość uczynionej na jego rzecz przez jego babcię M. P. darowizny, nie może wchodzić w zakres substratu zachowku ponieważ zawarł z nią także ustna umowę o opiekę, w wyniku której M. P. darowała mu mieszkanie.
Bezsporne w sprawie było, że pozwany zamieszkiwał z M. P. w jej mieszkaniu przy ul. (…) we W. oraz, że udzieliła mu najpierw pełnomocnictwa do podejmowania wszelkich czynności w jej imieniu do wykupienia mieszkania, a po zrealizowaniu wykupu przekazała mu mieszkanie w umowie darowizny zawartej w formie akty notarialnego. Poza sporem stron pozostawała także kwestia powołania do spadku zarówno powódki B. K. oraz matki G. P. i ich udziałów spadkowych. Strony nie kwestionowały także tego, że po M. P. nie pozostał żaden majątek. Rozstrzygnięcie sporu wymagało dokonania oceny rodzaju łączącej pozwanego z M. P. umowy a także ustalenia wartości spadku oraz wartości przysługującego powódce zachowku. Z uwagi na podniesione przez pozwanego zarzuty konieczne było także ustalenie, czy zachodzą przesłanki do miarkowania wysokości zachowku.
Przed merytoryczną oceną roszczenia należy podnieść, że powódka, w związku z ustaleniem przez biegłą sądową wartości lokalu mieszkalnego, cofnęła powództwo w zakresie kwoty 5 800 zł ze zrzeczeniem się roszczenia. Zgodnie z art. 203 § 1 KPC pozew może być cofnięty bez zezwolenia pozwanego aż do rozpoczęcia rozprawy, a jeżeli z cofnięciem połączone jest zrzeczenie się roszczenia – aż do wydania wyroku. Treść art. 355 § 1 KPC stanowi natomiast, że Sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, jeżeli powód cofnął ze skutkiem prawnym pozew lub jeżeli wydanie wyroku stało się z innych przyczyn zbędne lub niedopuszczalne. Biorąc pod uwagę, że w niniejszej sprawie nie ujawniły się okoliczności, które uzasadniałyby twierdzenie, że cofnięcie pozwu w zakresie objętym pismem za niedopuszczalne, Sąd na podstawie powołanych wyżej przepisów w pkt I wyroku umorzył postępowanie co do kwoty 5 800 zł.
W niniejszej sprawie Sąd, po przeprowadzeniu postępowania dowodowego ustalił, że umowa, jaką M. P. zawarła z pozwanym P. P. (1) była umową darowizny. Jak wyżej opisano, umowa została zawarta przed notariuszem P. G., który uprzedził strony o cechach umów darowizny i dożywocia i konsekwencjach zawarcia każdej z nich. Omówił także z nimi zobowiązania fiskalne związane z każdą z tych umów i ostatecznie sporządził taką umowę, jaka była zgodna zarówno z wolą M. P. oraz jej wnuka P. P. (1). Sąd podkreśla w tym miejscu, że wziął pod uwagę okoliczności, że przed zawarciem umowy darowizny strony ustalały, że pozwany przyjmie na siebie obowiązek opieki nad M. P., jednak nie zostało to uwzględnione w treści aktu notarialnego, w którym to jedynie w § 9 zawarto informację o służebności mieszkania. Zapis ten jednak, jednoznaczny w swojej treści, nie może powodować uznania, że służebność mieszkania oznaczała obowiązek opieki czy też obowiązek utrzymania, o którym mowa w art. 908 KC
Zdaniem Sądu, opieka P. P. (1) sprawowana nad M. P. wynikała z obopólnych ustaleń stron a także innych członków rodziny. P. P. (1), z uwagi na bliskie emocjonalne relacje z M. P., czuł się, jak sam twierdził, zobowiązany do roztoczenia nad nią opieki. Jego celem było także odwdzięczenie się za udzieloną mu przez babcię niejednokrotnie pomoc także wsparcie, na jakie mógł liczyć z jej strony we wczesnych latach jego życia. Pozwany twierdził również, że M. P. ustną umowę o opiekę zawarła zarówno z P. P. (1) jak i z jego żoną A. P. Jednak w świetle okoliczności darowania lokalu przy ul. (…) tylko P. P. (1), twierdzenia te wydają się mało wiarygodne. Należy jeszcze stwierdzić, że umowa zatytułowana jako umowa darowizny, zawierała wszystkie elementy konstytutywne dla tego rodzaju umowy. Nie można było zatem podzielić poglądu pozwanego, że była ona faktycznie umową dożywocia lub zawierała obowiązek sprawowania nad M. P. opieki. Wobec powyższego Sąd na podstawie art. 993 KC doliczył do spadku nieruchomość, będący przedmiotem umowy darowizny.
Zgodnie z art. 995 § 1 KC wartość przedmiotu umowy darowizny Sąd ustalił na podstawie opinii biegłej sądowej mgr K. P. według stanu z chwili zawarcia umowy, a według cen aktualnych, to jest z chwili ustalania zachowku. Zdaniem Sądu biegła prawidłowo ustaliła stan lokalu przeprowadzając wizję lokalną podczas której uzyskała informacje jak wyglądał lokal przed tym, jak pozwany przeprowadził generalny remont oraz w dniu (…) r., tj. w dacie śmierci M. P.. Sąd nie miał także wątpliwości odnośnie wartości lokalu ustalonej przez biegłąna kwotę 276 144 zł uwzględniającą standard wykończenia i wyposażenia, walory funkcjonalno użytkowe, stan techniczny lokalu, jego wielkość położenie na kondygnacji oraz rodzaj zabudowy. Wartość przedmiotu umowy wynosiła zatem 276 144 zł. i taką wartość należało doliczyć do spadku, który w chwili otwarcia spadku nie zawierał żadnych aktywów, zatem wynosił 0 zł. Zgodnie z postanowieniem Sądu Rejonowego powódka nabyła spadek w udziale 1/2. Zatem, zgodnie z art. 991 § 1 KC przysługuje jej prawo do zachowku w wysokości ½ wartości tego udziału. Wobec tego, że wartość spadku wyniosła 276 144 zł, powódce przysługuje prawo do zachowku w wysokości 1/4 wartości spadku, to jest 69 036 zł.
Sąd nie dostrzegł w niniejszej sprawie podstaw do obniżenia lub odmowy zasadności roszczenia o zachowek. Faktem jest, jak zeznawali powołani w sprawie świadkowie, że powódka wykazywała niejednokrotnie wobec matki niewdzięczność i na końcowym etapie jej życia bardzo rzadko ją odwiedzała, jednak nie można uznać jej zachowania jako jednoznacznie sprzecznego z zasadami współżycia społecznego i przesądzającego o zasadności miarkowania zachowku. W związku z powyższym na podstawie art. 991 § 1 KC należało zasądzić od pozwanego na rzecz powódki kwotę 69 036 zł tytułem przysługującego jej zachowku po zmarłej matce M. P. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 31 października 2013 r. I C 1343/11
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
