Zgodnie z art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Z kolei w myśl § 2 tego przepisu, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Swoboda dysponowania majątkiem za życia, na przykład w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwalająca na dowolne dysponowanie majątkiem w testamencie na wypadek śmierci mogą prowadzić do pokrzywdzenia osób najbliższych spadkodawcy. Stąd też osoba fizyczna ma przynajmniej moralny obowiązek wspierania rodziny, w tym też pozostawienia im korzyści ze spadku. Jednakże o tym, kto, jakie i na jakich zasadach otrzyma korzyści po zmarłym, decyduje ustawa. Można więc twierdzić, że w kręgu rodziny zmarłego istnieją osoby, którym pozostawienie korzyści jest obligatoryjne w zakresie określonym w ustawie. Stąd też nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem najbliższych.
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Nie ma więc znaczenia, w jakiej postaci roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku zostały zaspokojone. W każdym też przypadku, gdy uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Uprawniony należny mu zachowek może otrzymać przede wszystkim w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny (art. 991 § 2 KC). Gdy jednak to nie nastąpi, przysługuje mu – w myśl powołanego przepisu – przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Stąd jednoznaczny wniosek, że o powstaniu na rzecz uprawnionego do zachowku roszczenia przeciwko spadkobiercy o pokrycie lub uzupełnienie w pieniądzu zachowku rozstrzyga tylko to, czy otrzymał on w całości należny mu zachowek w postaci powołania do spadku, zapisu lub uczynionej przez spadkodawcę na jego rzecz darowizny. Jeżeli otrzymał, roszczenie o zachowek nie przysługuje mu. Jeżeli natomiast nie otrzymał, roszczenie o zachowek przysługuje mu, choćby został powołany do spadku, nawet z ustawy, i choćby współspadkobierca – adresat jego roszczenia sam też był uprawniony do zachowku (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.02.2004 r., II CK 444/02, Biul. SN 2004/7/9).
W kolejnym etapie należy ustalić tzw. substrat zachowku (art. 993 KC- art. 995 KC). Ustalenie substratu zachowku wymaga przede wszystkim określenia czystej wartość spadku, która stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku, i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasadę prawną – z dnia 26 marca 1985 roku., III CZP 75/84, OSP 1988, numer 2, poz. 27), a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Pozwem H. C. (2), działająca przez opiekuna prawnego Z. C. (1) wniosła o zasądzenie na swoją rzecz od B. P. kwoty 200.000 zł tytułem zachowku po zmarłej H. W. wraz z ustawowymi odsetkami od dnia doręczenia pozwu; zasądzenie od pozwanego na rzecz powódki kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych; zwolnienie powódki w całości od ponoszenia kosztów sądowych. W uzasadnieniu powódka wskazała, że pozwany nabył w całości spadek po swojej matce H. W. na podstawie testamentu. Powódka jest córką zmarłej i obok pozwanego jej jednym spadkobiercą ustawowym. Powódce jako spadkobierczyni ustawowej po zmarłej przysługuje prawo do zachowku w wysokości 2/3 udziału, który by dziedziczyła, gdyby testamentu nie sporządzono, albowiem powódka jest osobą niezdolną do pracy i samodzielnej egzystencji. W skład spadku po zmarłej wchodzi prawo własności nieruchomości o wartości 600.000 zł. Powódka zaprzeczyła, aby otrzymała darowizny od zmarłej, które należy zaliczyć na poczet zachowku. (…), które miała rzekomo otrzymać, zostały zakupione przez H. i Z. C. (1) z ich wspólnego majątku dorobkowego i uzyskanego na ten cel kredytu.
W odpowiedzi na pozew pozwany B. P., reprezentowany przez pełnomocnika będącego adwokatem, wniósł o oddalenie powództwa w całości jako bezzasadnego. W uzasadnieniu pozwany wskazał, że roszczenie powódki jest bezzasadne, albowiem zostało w pełni zaspokojone za życia spadkodawczyni w postaci poczynionych na nią na rzecz powódki darowizn. Pozwany zakwestionował wysokość roszczenia wskazaną w niniejszej sprawie przez powódkę.
Strony postępowania, jako zstępni (dzieci). H. W., należały do kręgu spadkobierców ustawowych spadkodawczyni. Tym samym na mocy ustawy udziały stron wynosiły odpowiednio ½ spadku. Przy czym prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego pozwany B. P. nabył w całości spadek po swojej matce H. W. na podstawie testamentu; H. C. (2) nie została powołana do spadku.
Spadek po H. W. okazał się de facto pusty, albowiem spadkodawczyni nie pozostawiła po sobie żadnych środków finansowych, wartościowych ruchomości, czy też nieruchomości etc. Jednocześnie bezsporne pomiędzy stronami było, że spadkodawczyni dokonała na rzecz pozwanego darowizny nieruchomości. Tym samym na poczet ewentualnego zachowku jaki miałaby otrzymać powódka należało zaliczyć powyższą darowiznę (art. 993 KC).
Spór pomiędzy stronami dotyczył kwestii, czy roszczenie powódki o zachowek zostało zaspokojone za życia spadkodawczyni, albowiem pozwany stał na stanowisku, że powódka otrzymała od H. W. darowizny określone w sporządzonym przez nią testamencie. Niemniej postępowanie dowodowe jednoznacznie wykazało, że powyższe oświadczenie jest nieprawdziwe, gdyż H. C. (2) nigdy nie otrzymała od spadkodawczyni jakiejkolwiek nieruchomości. Należy podkreślić, że H. W. nie posiadała tytułu prawnego do nieruchomości mających być rzekomo przedmiotem dokonanej darowizny. Prawo wieczystego użytkowania nieruchomości w G., przy ul. (…), zostało przeniesione na H. i Z. C. (1) na mocy umowy sprzedaży od K. i A. S. w dniu 13 października 1980 r., a prawo wieczystego użytkowania nieruchomości w G., przy ul. (…), zostało przeniesione na rzecz R. C. przez P. K. na mocy umowy sprzedaży z dnia 27 lipca 1987 r. Przy czym zakupu dokonali H. i Z. C. (2). Tym samym należy uznać, że oświadczenie zawarte w testamencie nie miało odzwierciedlenia w rzeczywistości, a roszczenie powódki o zachowek nie zostało zaspokojone.
W toku procesu powstała wątpliwość, czy H. W. czyniła celowe darowizny środków pieniężnych na zakup powyższych nieruchomości. W takim przypadku jej oświadczenie w testamencie było co prawda niepoprawnie sformułowane, lecz co do zasady odpowiadało rzeczywistości, bo dzięki dokonanym darowiznom pieniężnym roszczenie powódki o zachowek zostało zaspokojone. Sąd rozważył kwestie rzekomych, celowych pieniężnych darowizn na zakup nieruchomości, ale i takie twierdzenia pozwanego nie odpowiadały rzeczywistości. W toku postępowania dowodowego strona powodowa wykazała, że powódka wraz z mężem posiadali środki finansowe na zakup obydwu nieruchomości, a następnie ich zabudowę. Niewątpliwie otrzymany kredyt, a co do za tym idzie zdolność kredytowa małżonków, a także stabilne zatrudnienie przemawiają za tym, iż posiadali oni na tyle dobrą sytuację zawodowo-finansową, aby mogli samodzielnie nabyć (na swoją rzecz i swojego syna) prawo wieczystego użytkowania przedmiotowych nieruchomości.
Zasady doświadczenia życiowego, a także zasady prawa bankowego w zakresie przyznawania kredytu jednoznaczne wskazują, że osobom, które nie mają odpowiedniego zabezpieczenia finansowego i zarobkowego kredytów się nie przyznaje. W innym razie bank, jako profesjonalista, działaby nieracjonalnie i naraziłby się na ryzyko wysokiej straty. Jednocześnie pozwany nie przedstawił żadnego wiarygodnego dowodu, który by przemawiał za prawdziwością wersji przez niego prezentowanej. Jego stanowisko w gruncie rzeczy stanowi tylko i wyłącznie polemikę ze stanowiskiem strony powodowej, która – co należy podkreślić – przedstawiła dowody na poparcie swoich tez. Ponownie podkreślić należy, iż w sprawie nie ma żadnego wiarygodnego dowodu potwierdzającego nie tylko sam fakt przekazywania pieniędzy, ale i wysokość rzekomo transferowanych na rzecz powódki sum. Z zeznań świadków strony pozwanej wynika jedynie tyle, ze spadkodawczyni przekazywała córce pieniądze w bliżej nieokreślonej wysokości. Tym samym pozwany nie przedstawił dowodu pozwalającego na ocenę, czy ewentualnie przekazywane przez spadkodawczynię środki oceniać należy przez pryzmat przepisu art. 994 § 1 KC, czy art. 993 KC.
Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że H. C. (2) wykazała, iż przysługuje jej roszczenie o zachowek w pełnej wysokości. Ponadto ze względu na jej sytuację fizyczno-prawną, tj. całkowite ubezwłasnowolnienie i trwały brak zdolności do podjęcia pracy, przysługują jej dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by jej przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.
Zgodnie z art. 995 § 1 KC wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Tym samym, należało określić wartość rynkową nieruchomości według jej stanu z dnia 9 listopada (data dokonania darowizny) i cen aktualnych w momencie ustalenia zachowku, tj. w czasie orzekania. Wartość nieruchomości wyniosła 321.300 zł. W konsekwencji, na podstawie powołanych wyżej przepisów ustawy, należało zasądzić na rzecz powódki kwotę 107.100 zł tytułem zachowku. Wyrok Sądu Okręgowego – XII Wydział Cywilny z dnia 30 września 2016 r. XII C 2077/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.