Przepis art. 927 § 1 i 2 KC stanowi, że nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku ani osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje, jednakże dziecko w chwili otwarcia spadku już poczęte może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe. Dziecko poczęte, ale jeszcze nie urodzone, może być więc po określonym spadkodawcy zarówno spadkobiercą testamentowym, jak i spadkobiercą ustawowym. W przypadku dziecka urodzonego po śmierci spadkodawcy przewidziany w art. 1015 § 1 KC termin na złożenie w imieniu dziecka oświadczenia na przyjęcie lub odrzucenie spadku rozpoczyna swój bieg od dnia urodzenia dziecka.
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Przewidziany w art. 1015 § 1 KC termin jest terminem zawitym prawa materialnego, do biegu którego mają zastosowanie art. 110 KC- 116 KC Początek toku tego czasu liczony jest w odniesieniu do każdego spadkobiercy od dnia, w którym dowiedział się on z właściwego, pewnego źródła o tytule powołania. Oznacza to, że oddzielnie liczony jest jego bieg zarówno co do każdego spadkobiercy, jak i dla każdego z tytułów powołania. Ukształtowanie w art. 1015 § 1 KC terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jako terminu zawitego prawa materialnego oznacza, że z chwilą jego upływu wygasa uprawnienie do skorzystania z tego prawa podmiotowego, a oświadczenie złożone po upływie terminu nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Upływ terminu uwzględniany jest z urzędu. Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 KC).
Surowość normy wyrażonej w art. 1015 § 2 KC, uznającej niezłożenie przez spadkobiercę oświadczenia w terminie za jednoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza łagodzi treść art. 1019 § 2 KC Ten ostatni przepis głosi, że spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu na zasadach dotyczących uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych złożonego pod wpływem błędu oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku, tj. przy zastosowaniu przepisów art. 84 KC, art. 86 KC, art. 87 KC oraz art. 1019 § 1 i 3 KC
Stosowanie do wad oświadczenia spadkobiercy ogólnych przepisów o wadach oświadczeń woli, oznacza – w wypadku, gdy wadą tą jest błąd – że błąd musi dotyczyć treści czynności prawnej oraz że musi być istotny (art. 84 § 1 i 2 KC). Przepis art. 84 KC zakłada istnienie po stronie składającego oświadczenie woli mylnego wyobrażenia o treści tego oświadczenia (pomyłka) lub o takich okolicznościach, jak np. fakty, do których odnosi się to oświadczenie, normy prawne, mające zastosowanie do dokonywanej czynności prawnej, albo skutki prawne dokonywanej czynności prawnej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2000 r. sygn. akt III CKN 963/98). O uznania błędu za błąd co do treści czynności prawnej decyduje jego związek strukturalny, wewnętrzny z treścią czynności, o którą chodzi. Ma on miejsce wówczas, gdy fakt mylnie wyobrażony łączy się z samą strukturą dokonywanej czynności lub też z okolicznością, która staje się podstawą dokonywanej czynności. Związek ten jest dostatecznie ścisły, jeżeli błąd tak ingeruje w treść czynności prawnej, że wypacza jej sens faktyczny lub prawny.
Dla oceny istotności błędu znaczenie ma natomiast miernik rozsądnego działania. Błąd jest istotny, jeżeli zachodzi taka sytuacja, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści. Wchodzi tu w grę jednocześnie subiektywna i obiektywna istotność błędu: subiektywna, polegająca na tym, że indywidualnie pojmowany składający, gdyby nie był w błędzie, nie złożyłby oświadczenia woli tej treści, i obiektywna, polegająca na tym, że nie złożyłby oświadczenia woli tej treści także ujmowany generalnie rozsądny człowiek w jego sytuacji. Zaznaczyć jednocześnie trzeba, że na gruncie art. 1019 KC nie ma przeszkód do uznania za błąd prawnie doniosły nie tylko błędu co do faktów, ale i błędu co do prawa- jeśli dotyczy on rzecz jasna treści czynności prawnej i jest istotny (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 1974 r., II CR 761/73 i z dnia 10 października 2000 r., IV CKN 144/00). Z powodu istotnego błędu co do prawa dotyczącego treści czynności prawnej może więc niewątpliwie nastąpić także uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W analizowanym sprawie błąd, na który powoływał się przed Sądem Rejonowym przedstawiciel ustawowy małoletniego M. P. G. wyrażał się przekonaniem przedstawiciela ustawowego, że nienarodzone dziecko w momencie śmierci spadkodawcy nie dziedziczy spadku, nie ma więc potrzeby składania w jego imieniu żadnego oświadczenia. Małoletni spadkobierca urodził się dnia (…) Tym samym więc sześciomiesięczny termin do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku biegł dla małoletniego od tego właśnie dnia. Z poczynionych przez Sąd Rejonowy ustaleń faktycznych wynika, że P. G. o tym, że dziecko nienarodzone w chwili śmierci spadkodawcy dziedziczy spadek jeśli urodzi się żywe dowiedział się na rozprawie w dniu 19 maja.
Zdaniem Sądu Okręgowego nie ma wątpliwości co do tego, że błąd, na który powołał się P. G. dotyczył treści przyjęcia spadku. Jak uznał Sąd Rejonowy błąd taki jest również błędem istotnym. Rozsądnie bowiem oceniając, należy przyjąć, że gdyby błąd nie zaistniał, doszłoby do odrzucenia spadku w imieniu małoletniego w ustawowym terminie. Jednocześnie zdaniem Sądu Okręgowego, popełnienie tego błędu jest wolne od zarzutu niedołożenia należytej staranności. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 listopada 2012 r. (II CSK 171/12) zaakcentował, że rozstrzygając na tle okoliczności konkretnego przypadku o tym, czy błąd był wynikiem niedołożenia należytej staranności, należy mieć na względzie przeciętny, raczej niezbyt wysoki, stan świadomości prawnej społeczeństwa w zakresie stosunków spadkowo- rodzinnych. W przypadku oceny odnoszącej się do rodziców małoletniego spadkobiercy powyższe pozostaje w pełni aktualne. Z ustaleń faktycznych poczynionych w sprawie wynika, że zarówno P. G. jak i J. O. posiadają wyksztalcenie gimnazjalne. Ich świadomość prawna jest zatem na dość niskim, elementarnym poziomie. Niezależnie od tego nie sposób pominąć- co wynika z akt sprawy- że mylne przekonanie rodziców małoletniego o tym, że dziecko nienarodzone w chwili śmierci spadkodawcy nie dziedziczy wynikało z informacji, którą uzyskali w innej sprawie, toczącej się z ich wniosku, a dotyczącej tego samego spadku. Zeznania P. G. oraz J. O. w tym zakresie, jak prawidłowo ocenił Sąd Rejonowy, są rzeczowe i logiczne. Okoliczności opisane przez przedstawicieli ustawowych małoletniego znalazły nadto potwierdzenie w zeznaniach A. L. (1), kuratora małoletniego wnioskodawcy. Nie sposób tym zeznaniom odmówić wiarygodności. Przede wszystkim A. L. (1) nie jest majątkowo zainteresowana rozstrzygnięciem sprawy, a Sąd nie znalazł żadnych okoliczności, które dyskwalifikowałby złożone zeznania.
W tej sprawie przedstawiciele ustawowi nie pozostali bierni. Wręcz przeciwnie, składając w terminie oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich K. i A. G. podjęli próbę uzyskania informacji odnoście potrzeby złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku również w imieniu dziecka nienarodzonego (nasciturusa). Całość okoliczności mogła utwierdzać ich w przekonaniu, że uregulowania dotyczące spadkobrania nie dotyczą dziecka nienarodzonego. W tej sytuacji nie można zarzucić przedstawicielom ustawowym małoletniego jakiegokolwiek zaniechania. Nie sposób też postawić tezy, by nie wykorzystali możliwości uzyskania stosownej wiedzy pozwalającej na złożenie właściwego w znanych okolicznościach oświadczenia woli. Gdyby nie błędne przeświadczenie o potrzebie składania oświadczenia woli w imieniu M. G., nic nie stało na przeszkodzie, aby złożyli oświadczenie o odrzuceniu spadku w terminie, jak miało to miejsce w przypadku pozostałych dzieci. W tej sytuacji słusznie Sąd Rejonowy przyjął, że rodzice byli uprawnieni do powołania się na błąd. Błąd był istotny i jednocześnie dotyczył prawa. Zasady te Sąd I instancji prawidłowo przywołał i zastosował w okolicznościach przedmiotowego przypadku. Postanowieniem z dnia 16 marca Sąd Rejonowy zatwierdził P. G. i J. O. działającym na rzecz małoletniego M. G. uchylenie się od skutków nie złożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po babce G. Ż. zmarłej dnia 09.04 w W. Postanowienie Sądu Okręgowego – II Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 15 marca 2016 r. II Ca 1148/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.