Instytucja zachowku jest odstępstwem od zasady swobody rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci. Służy ona ochronie interesów osób najbliższych spadkodawcy przez zapewnienie im określonego minimalnego poziomu korzyści ze spadku, bez względu na wolę spadkodawcy. Wyjątek ten nawiązuje do typowo silnej więzi między członkami rodziny i związanej z nią wzajemnej solidarności; w przypadku małżonka oraz zstępnych jest uzasadniony m.in. przez wzgląd na konstytucyjny nakaz ochrony rodzicielstwa i małżeństwa (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lipca 2013 r., P 56/11, OTK-A 2013, nr 6, poz. 85).
Spadkodawca może samodzielnie zdecydować o tym, czy minimalną określoną w ustawie korzyść ze spadku zapewnić uprawnionemu do zachowku przez powołanie do spadku, zapis lub darowiznę. Jeżeli jednak uprawniony do zachowku korzyści tej nie otrzyma, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku. Roszczenie to kieruje się w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercom (art. 991 § 2 KC). Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobierców, może wystąpić z roszczeniem przeciwko zapisobiercom windykacyjnym (art. 9991 § 1 KC), a jeżeli uzyskanie zachowku nie jest możliwe od spadkobierców ani zapisobierców windykacyjnych – przeciwko osobom, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku (art. 1000 § 1 KC).
W celu obliczenia zachowku konieczne jest ustalenie tzw. substratu zachowku. Jego zasadniczym elementem jest czysta wartość spadku. Zgodnie z art. 993 KC do wartości tej podlegają doliczeniu darowizny i zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Operacja ta ma rachunkowy charakter i nie prowadzi do realnego zwrotu przedmiotu zapisu lub darowizny. W powiązaniu z art. 1000 § 1 KC obdarowani mogą jednak na skutek dokonanego zaliczenia stać się odpowiedzialnymi za zapłatę lub uzupełnienie zachowku. Obdarowany może zwolnić się od tej odpowiedzialności przez wydanie przedmiotu darowizny (art. 1000 § 3 KC).
Rozwiązanie to ma na celu zapobieganie sytuacji, w której osoby najbliższe, uprawnione do zachowku, utraciłyby de facto tę ochronę lub ochrona ta zostałaby umniejszona na skutek dokonanych przez spadkodawcę za życia darowizn obniżających wartość stanu czynnego spadku. Nie ogranicza ono swobody dysponowania majątkiem za życia spadkodawcy, pozwala jednak uprawnionemu do zachowku, pod określonymi warunkami, zaspokoić swoje roszczenie o zachowek lub jego uzupełnienie z majątku obdarowanego. Dotyczy to także takiej sytuacji, w której spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku jest zarazem powołanym do spadku z ustawy, a obdarowany jest również uprawniony do zachowku. Obdarowany, uprawniony do zachowku, ponosi jednak odpowiedzialność wobec innych uprawnionych tylko w zakresie nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1964 r., I CR 691/63, OSNCP 1965, nr 9, poz. 143, z dnia 13 lutego 2004 r., II CK 444/02, i z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, OSNC 2009, nr 3, poz. 47).
Nakaz doliczania darowizn do substratu zachowku, jakkolwiek co do zasady nieograniczony przedmiotem darowizny, czasem jej dokonania i przynależnością obdarowanego do określonego kręgu osób, nie ma jednak bezwzględnego charakteru. Na podstawie art. 994 § 1 KC doliczeniu do substratu zachowku nie podlegają m.in. drobne darowizny, przyjęte zwyczajowo w danych stosunkach, a także darowizny dokonane dawniej niż dziesięć lat, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku. A contrario, uwzględnieniu przy obliczaniu zachowku wymagają darowizny dokonane na rzecz spadkobierców i uprawnionych do zachowku, bez względu na to, kiedy zostały dokonane. Darowizny dokonane w kręgu spadkobierców i uprawnionych do zachowku ustawodawca traktuje zatem w sposób szczególny, wychodząc z założenia, że ich wartość w każdym przypadku powinna stanowić podstawę do obliczenia zachowku, a w konsekwencji ewentualnego wyrównania między uprawnionymi. W przypadku darowizn dokonanych przez spadkodawcę na rzecz innych osób uwzględnieniu podlegają jedynie darowizny dokonane we „wrażliwym” okresie, za który uznano dziesięć lat wstecz, licząc od otwarcia spadku.
Zgodnie z art. 1000 § 1 KC osoba, która otrzymała od spadkobiercy darowiznę, jest obowiązana do zaspokojenia, w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, roszczenia o zachowek albo o uzupełnienie zachowku. Jakkolwiek w przepisie tym mowa jest o osobie obdarowanej, nie powinno budzić wątpliwości, że obowiązek zaspokojenia tego roszczenia może obciążać również następców prawnych obdarowanego. Spoczywający na obdarowanym obowiązek ma majątkowy i pieniężny charakter, brak jest przy tym przekonujących argumentów, aby przyjąć, że jest on ściśle związany z jego osobą (art. 922 § 2 KC). Jego uzasadnieniem jest określone przysporzenie majątkowe pochodzące od spadkodawcy, z którego potencjalnie mogą korzystać również jego następcy prawni. Realizacja obowiązku, o którym mowa, nie zależy ponadto od osobistych przymiotów dłużnika ani nie wiąże się ze szczególnym stosunkiem zaufania między uprawnionym do zachowku a obdarowanym. Wreszcie, skoro roszczenie o zachowek z natury swej jest zbywalne (por. uchwałę z dnia 13 lutego 1975 r., III CZP 91/74, OSNCP 1976, nr 1, poz. 6) i – jakkolwiek z ograniczeniami – podlega dziedziczeniu, to konsekwentnie uznać należało możliwość przejścia na następców prawnych pod tytułem ogólnym również odpowiadającego mu obowiązku obdarowanego.
Rozważany obowiązek spoczywa na spadkobiercach obdarowanego także wówczas, gdy obdarowany zmarł przed otwarciem spadku po darczyńcy. Racją jest, że roszczenie o zachowek, a konsekwentnie również roszczenie o uzupełnienie zachowku, powstają z chwilą otwarcia spadku (por. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1948 r., Wa.C 219/48, Państwo i Prawo 1949, nr 11, s. 126). Przed śmiercią spadkodawcy prawo do zachowku ma jedynie potencjalny charakter w tym sensie, że jego powstanie i wielkość są niepewne; w okresie tym uprawniony nie dysponuje również wypływającym z prawa do zachowku skonkretyzowanym roszczeniem o zachowek. W skład spadku mogą jednak wchodzić nie tylko prawa i obowiązki majątkowe, lecz również związane z nimi sytuacje prawne, których pewne elementy powstały przed otwarciem spadku, pozostałe zaś – zamykające stan faktyczny stanowiący źródło określonego uprawnienia lub obowiązku – powstają dopiero po otwarciu spadku (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 16 marca 1970 r., III CZP 112/69, OSNCP 1971, nr 1, poz. 1).
W takich przypadkach skutek prawny, z którym związane jest zamknięcie stanu faktycznego, wpływający na zwiększenie lub zmniejszenie majątku spadkodawcy, odnosi się do spadkobiercy, tak, jakby cały stan faktyczny ziścił się wobec spadkodawcy przed otwarciem spadku. Wskazać można w tej mierze możliwość powołania się na wady oświadczenia woli wobec następców prawnych osoby, której oświadczenie zostało złożone, możliwość powołania się na zarzut przedawnienia wobec spadkobiercy, gdy bieg przedawnienia rozpoczął się wobec spadkodawcy lub możliwość przyjęcia oferty przez spadkobierców osoby, do której została skierowana (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 19 lutego 2003 r., V CKN 1614/00). Co istotne z punktu widzenia przedmiotu sprawy, dotyczy to również akceptowanej w piśmiennictwie możliwości żądania uznania za bezskuteczną czynności prawnej dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela wobec spadkobiercy osoby trzeciej (art. 527 KC), funkcjonalnie analogicznych instrumentów właściwych prawu upadłościowemu (art. 127 i n. PrUpad), a także przejścia na następców prawnych obdarowanego obowiązku dostarczania darczyńcy środków utrzymania (art. 897 KC), także wówczas, gdy stan niedostatku nastąpił po śmierci obdarowanego.
Sytuacja, w której obdarowany, gdyby dożył otwarcia spadku, byłby obowiązany do zapłaty zachowku, a wstępujący w jego miejsce spadkobiercy są od tego obowiązku zwolnieni, zatrzymując całość darowanej korzyści z uszczerbkiem dla uprawnionego do zachowku, byłaby także trudna do pogodzenia z celowościowymi podstawami zachowku. Instytucja ta, bez skutecznych instrumentów pozwalających uprawnionemu sięgnąć do majątku osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę, zwłaszcza, jeżeli wyczerpuje ona całość lub większą część spadku, byłaby w znikomym stopniu efektywna. Dlatego też prawodawca przyznał uprawnionemu do zachowku silniejszą pozycję w zestawieniu z obdarowanym, umożliwiając pośrednie podważenie skutków dokonanej darowizny i doprowadzenie do stosownego wyrównania. Skuteczność tego rozwiązania nie powinna zależeć od przypadkowej kwestii, jaką jest to, czy obdarowany zmarł przed, czy po otwarciu spadku po darczyńcy.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 1
Powód J. W. (1) wniósł do Sądu Rejonowego przeciwko D. S. i N. S. oraz M. T. pozew o zasądzenie na jego rzecz kwoty 166.666 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu oraz o zasądzenie od pozwanych kosztów postępowania oraz kosztów procesu według norm przepisanych.
W uzasadnieniu pozwu powód wskazał, że B. i T. W. aktem notarialnym nr 109/2005 podarowali wnuczce i jej mężowi – D. i N. S. nieruchomość. Następnie pozwani umową darowizny podarowali swojej matce i teściowej M. T. z otrzymanej darowizny część nieruchomości. Powód wskazał, że spadkobiercami po B. i T. W. są powód i M. T. Twierdził, że wartość nieruchomości będącej przedmiotem darowizny to kwota 500.000 zł. Powód wskazał, że jest trwale niezdolny do pracy więc wysokość przysługującego mu zachowku wynosi 2/3 udziału spadkowego.
Powód jest synem spadkodawców B. i T. małżonków W.. W świetle postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku spadek po B. W. na podstawie ustawy nabyli: jego żona T. W. w 1/3 części, jego córka M. T. w 1/3 części oraz jego syn J. W. (1) w 1/3 części. Natomiast spadek po T. W. na podstawie ustawy nabyli: jej córka M. T. w ½ części oraz jej syn J. W. (1) w ½ części. Na skutek dokonanej przez B. i T. W. na rzecz pozwanych D. i N. S. darowizny nieruchomości, która wyczerpywała cały czynny spadek, powód nie otrzymał należnego mu zachowku. Wobec powyższego, zaktualizowała się odpowiedzialność subsydiarna pozwanych względem powoda, który ma prawo domagać się należnego mu zachowku właśnie od pozwanych.
Z art. 931 § 1 KC wynika, że dzieci i małżonek spadkodawcy dziedziczą po nim w częściach równych. Z poczynionych ustaleń wynika, że w chwili śmierci B. W. żyła jego żona T. W. oraz dwoje dzieci: J. W. (1) i M. T.. W związku z tym nabyli po nim spadek na podstawie ustawy, a udział spadkowy każdego z nich wyniósł jedną trzecią części spadku. Natomiast w chwili śmierci T. W., tj. 7 czerwca 2013 r. żyły jej dzieci: J. W. (1) i M. T..W związku z tym spadek po niej, nabyli oni na podstawie ustawy, a udział spadkowy każdego z nich wyniósł jedną drugą części spadku.
W niniejszej sprawie bezsporny pozostawał również fakt, że do określenia wysokości zachowku, udział spadkowy powoda należy pomnożyć przez dwie trzecie udziału spadkowego. Uprawnionemu do zachowku przysługuje bowiem dwie trzecie wartości udziału spadkowego w sytuacji, gdy jest on trwale niezdolny do pracy. Ustawodawca nie zdefiniował w Kodeksie cywilnym pojęcia trwałej niezdolności do pracy, którym posłużył się w art. 991 § 1 KC Zgodnie z art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych(Dz.U.Nr162, poz. 1118 ze zm.), niezdolną do pracy w rozumieniu tej ustawy jest osoba, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy (art. 12 ust. 2), a częściowo niezdolną osoba, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji(art. 13 ust. 2), natomiast okresową, jeżeli według wiedzy medycznej istnieją rokowania odzyskania zdolności do pracy (art. 13ust. 3). Z poczynionych ustaleń wynika, że (…) w S. w dniu 1 marca 2011 r. wydał orzeczenie w którym uznał stopień niepełnosprawności powoda za znaczny od dnia 15 listopada 2010 r. do 31 marca 2014 r., i stwierdził, że niepełnosprawność istnieje od 1998 r. Nadto pozwany otrzymuje rentę inwalidzką I grupy. Powód jest całkowicie niezdolny do pracy i samodzielnej egzystencji. Wymaga opieki i pomocy innej osoby. W świetle powyższego Sąd przyjął, że powód jest niezdolny do pracy i w związku z tym, należny powodowi udział spadkowy wynosi dwie trzecie.
W niniejszej sprawie spadkodawcy B. i T. małżonkowie W. nie zostawili żadnego czynnego spadku. Wcześniej jednak, o czym była mowa wyżej darowali na rzecz pozwanych nieruchomość wyczerpującą cały spadek. W ocenie Sądu, do obliczenia substratu zachowku należy uwzględnić całą nieruchomość darowaną pozwanym w 2005 roku. Okoliczność, że pozwani dokonali w późniejszym okresie podziału tej nieruchomości i część jej darowali M. T. nie ma w sprawie żadnego znaczenia. Wbrew twierdzeniom pozwanych rozporządzając w ten sposób darowaną nieruchomością nie można przyjąć, że nie są już wzbogaceni w myśl art. 1000 § 1 KC zdanie 2 i przy obliczaniu zachowku nie może być uwzględniania wartość tej działki z zabudową. Należy bowiem zauważyć, że z chwilą zawarcia umowy darowizny ze spadkodawcami B. i T. małżonkami W. pozwani nabyli własność nieruchomości, która stała się ich majątkiem i mogli nim dysponować i rozporządzać tyle, że podejmowane co do niego czynności prawne, czy to sprzedaż, czy darowizna – jak w niniejszej sprawie, nie wywierały żadnych skutków wobec powoda ubiegającego się o zachowek. Tu liczył się stan majątku objętego umową darowizny pozwanych ze spadkodawcami na dzień zawarcia umowy.
Ponadto należy zauważyć, że pozwani rozporządzając darowaną przez spadkodawców nieruchomością powinni przewidzieć, zwłaszcza pozwana pozostająca w kręgu spadkobierców ustawowych po zmarłych B. i T. małżonków W., że powód może w przyszłości domagać się zachowku po zmarłych rodzicach.
Wartość nieruchomości według stanu na dzień darowizny oraz cen aktualnych z uwzględnieniem obciążenia nieruchomości służebnością osobistą albowiem taka została ustanowiona w dniu zawarcia umowy, wynosi 178.762 zł.
W przedmiotowej sprawie faktem jest, że powód w latach 80-tych otrzymał od rodziców-B. i T. W.- kwotę 15.000 zł, która zdaniem Sądu stanowiła darowiznę rodziców powoda na jego rzecz. Powód nie zaprzeczał temu, jednak wskazywał, że kwota ta stanowiła pożyczkę, którą odpracował. Okoliczność ta nie została jednak udowodniona i wobec tego Sąd doliczył kwotę 15.000 zł tytułem darowizny przy wyliczeniu należnego powodowi zachowku i umniejszył go o tą kwotę.
Postanowieniem Sądu, spadek po zmarłym B. W. z mocy ustawy nabyli: jego żona T. W., syn J. W. (1) oraz córka M. W., każdy w 1/3 części. Do wyliczenia substratu wartości zachowku po zmarłym w dniu 7 listopada 2012 r. B. W. przyjąć należało połowę wartości nieruchomości (1/2 z 178.762 zł=89.381 zł) oraz doliczyć ½ darowizny dokonanej na rzecz powoda (1/2 z 15.000 zł=7.500 zł). W tym wypadku substrat zachowku stanowi kwotę 96.881 zł. Udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku należnego powodowi po zmarłym B. W. stanowi jedną trzecią części spadku i aby uzyskać wysokość należnego powodowi zachowku, należy go pomnożyć przez dwie trzecie. W związku z tym, przyjąć należy, że należny powodowi zachowek po zmarłym B. W. wynosi 14.029 zł (1/3 z 96.881 zł=32.293,67 zł; 2/3 z 32.293,67 zł=21.529 zł, którą to kwotę należy umniejszyć o kwotę 7.500 zł tytułem ½ darowizny=14.029 zł.)
Do wyliczenia substratu wartości zachowku po zmarłej T. W. przyjąć należało połowę wartości nieruchomości (1/2 z 178.762 zł=89.381 zł) oraz przysługującą jej 1/3 części po mężu (1/3 z 96.881 zł=32.293,67 zł), łącznie wartość spadku w nieruchomości=121.674,67 zł oraz doliczyć ½ darowizny dokonanej na rzecz powoda (1/2 z 15.000 zł=7.500 zł). W tym wypadku substrat zachowku stanowi kwotę 129.174,67 zł. Wobec powyższego udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku należnego powodowi po zmarłej T. W. stanowi ½ części spadku i aby uzyskać wysokość należnego powodowi zachowku, należy go pomnożyć przez dwie trzecie. W związku z tym, przyjąć należy, że należny powodowi zachowek po zmarłej T. W. wynosi 35.558,22 zł (1/2 z 129.174,67 zł=64.587,33 zł; 2/3 z 64.587,33 zł= 43.058,22 zł, którą to kwotę należy umniejszyć o kwotę 7.500 zł tytułem ½ darowizny=35.558,22 zł) Łącznie powodowi przysługuje zachowek po zmarłym B. i T. W. w wysokości 49.587,22 zł. Wyrok Sądu Okręgowego z dnia 24 października 2017 r. XIV C 653/14
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię nr 2
Powód G. M. domagał się zasądzenia do pozwanego A. M. ostatecznie kwoty 115.651,50 zł wraz z ustawowymi odsetkami tytułem zachowku po zmarłej matce stron J. M. (1). Pozwany wniósł o oddalenia powództwa zarzucając, że uznana przez niego i wypłacona powodowi kwota 22.815 zł wyczerpuje roszczenie o zachowek, tym bardziej że powód otrzymał od spadkodawczyni darowiznę w postaci spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego położonego w B. przy ul. (…). Po wyjaśnieniu, że darowizna spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu w B. została dokonana na rzecz wnuczki spadkodawczyni, pozwany uznał powództwo do kwoty 73.735,50 zł. Pozwany wniósł nadto o rozłożenie świadczenia na raty.
Wyrokiem Sąd Okręgowy w Nowym Sączu Wydział I Cywilny zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 79.998 zł z odsetkami ustawowymi do dnia zapłaty, a w pozostałej części powództwo oddalił. Sąd zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 7.000 zł z tytułu zwrotu kosztów postępowania oraz nakazał ściągnąć od powoda na rzecz Skarbu Państwa kwotę 277 zł z tytułu brakującej opłaty od pozwu.
Podstawą rozstrzygnięcia były następujące ustalenia faktyczne: J. M. (1) zmarła. Postanowieniem Sąd Rejonowy stwierdził, że spadek po J. M. (1) na podstawie testamentu notarialnego nabył A. M. w całości. Zmarła J. M. (1) posiadała dwóch synów: powoda G. M. i pozwanego A. M.. W chwili śmierci była wdową. Jej mąż Z. M. zmarł. Spadek po nim nabyli na podstawie ustawy J. M. (1), G. M. i A. M. każdy po 1/3. W skład spadku po zmarłej J. M. (1) wchodzi udział 4/6 w nieruchomości oznaczonej jako działka ewidencyjna nr (…) o pow. 7a 03m2, zabudowanej 4-kondygnacyjnym budynkiem położonej w K. przy ul. (…), dla której w Sądzie Rejonowym Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi KW nr (…). W 1/6 części współwłaścicielami byli powód i pozwany. Przed śmiercią spadkodawczyni w domu w K. nie było wykonanych żadnych większych remontów poza wymianą pieca i naprawą bieżących usterek. Po śmierci spadkodawczyni w domu tym pozwany wraz z żoną ze środków wspólnych małżonków dokonał remontu łazienki na piętrze z położeniem glazury i zainstalowaniem junkersa, wymieniono instalację wodno-kanalizacyjną w całym pionie i CO, większość okien z drewnianych na PCV, remontował mur oporowy. Powód nie czynił na ww. nieruchomości żadnych prac. Wartość rynkowa całej ww. nieruchomości bez uwzględnienia ww. nakładów, które poniósł pozwany i jego żona wynosi 493.000 zł, a udziału należącego do spadkodawczyni 328.666 zł.
Sąd Okręgowy ustalił ponadto, że J. M. (1) darowała pozwanemu nieruchomość położoną w B. przy ul. (…) stanowiącą dz. ewid. (…)obj. KW. (…) o pow. 0,0436 ha. Z powyższej nieruchomości pozwany został wywłaszczony, w wyniku czego umową pozwany sprzedał ww. nieruchomość na rzecz Gminy B. za kwotę za kwotę 87.200 zł. Pozwany zapłacił podatek od tej czynności w wysokości 16.568 zł. Spadkodawczyni po śmierci swojego męża otrzymała od Spółdzielni Mieszkaniowej (…) w B. spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego nr (…) przy ul. (…) w B. o pow. 33,01 m2, które darowała wnuczce J. M. (2). Sąd ponadto ustalił, że pozwany wraz z żoną pokrył w całości koszty pogrzeby spadkodawczyni w łącznej kwocie 8.614,20 zł, na którą składają się: montaż płyty nagrobkowej: 500 zł, opłata za miejsce na cmentarzu 650 zł, demontaż i montaż grobu 1700 zł, ofiara na mszę 750 zł, usługi pogrzebowe 731,60 zł, trumna 1500 zł, transport 1450 zł, wieniec 150 zł, wiązanki 150 zł, tablica 50, worek 50 zł, 120 zł zadatek na przyjęcie żałobne 100 zł, 805 zł stypa, 507,60 zł za kompleksową usługę pogrzebową. Na życzenie spadkodawczyni pogrzeb odbył się w B. w grobie rodzinnym rodziców. Pozwany otrzymał 4000 zł zasiłku pogrzebowego z ZUS.
Sąd pierwszej instancji następnie podał, że pismem odebranym przez pozwanego, powód wezwał pozwanego do zapłaty kwoty 132.916,50 zł tytułem zachowku należnego mu po zmarłej matce. W odpowiedzi na powyższe wezwanie pozwany co do zasady uznał roszczenie powoda o zachowek i zobowiązał się do zajęcia ostatecznego stanowiska w zakresie kwoty uznanego zachowku w związku z koniecznością zebrania dokumentacji dotyczącej masy spadkowej. Pismem pozwany podał co wchodzi w skład masy spadkowej, lecz zakwestionował wysokość cen nieruchomości wskazanych przez powoda. Zaznaczył także, że poniósł nakłady związane z remontem budynku położnego w K., poniósł koszty pogrzebu zmarłej w wysokości 9.000 zł oraz że pozwany otrzymał od zmarłej darowiznę w postaci wpłaconego wkładu mieszkaniowego wraz z prawem do lokalu mieszkalnego, a darowizna ta podlega zaliczeniu na należny mu zachowek. Według wyliczeń pozwanego zachowek należny powodowi po odliczeniu dokonanej na jego rzecz darowizny wynosi 22.815 zł i kwotę tę powodowi zapłacił. Pozwany jest obecnie osobą bezrobotną bez prawa do zasiłku. Na nieruchomości w K. prowadził z przerwami działalność gospodarczą: wynajem 5 pokoi-10 łóżek. Obecnie wyrejestrował tą działalność. Za życia matki wynajmował jeden pokój, z którego czerpał dochody, które przeznaczał na utrzymanie domu.
Powyższy stan faktyczny doprowadził Sąd Okręgowy do przekonania, że powództwo zasługuje na częściowe uwzględnienie w świetle art. 991 § 1 i 2 KC. Do kręgu spadkobierców po matce stron, zmarłej w dniu 28 czerwca 2011 r. wchodzą bowiem powód i pozwany. W skład masy spadkowej po J. M. (1) wszedł udział 4/6 w nieruchomości oznaczonej jako działka ewidencyjna nr (…) o pow. 7a03m2, zabudowanej 4-kondygnacyjnym budynkiem położonej w K. przy ul. (…), którego wartość, bez dokonanych przez pozwanego nakładów na wymianę okien, remontu instalacji wodno-kanalizacyjnej i CO, remontu łazienki na piętrze, wynosi 328.66 zł (4/6 z 493.000 zł). Substrat zachowku Sąd określił na 415.866 zł. Wskazał, że zgodnie z art. 993 i art. 944 § 1 KC przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się poleceń i zapisów, natomiast dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę, przy czym nie dolicza się do zachowku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed 10 laty, licząc wstecz od dnia otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionych do zachowku. Przy obliczaniu zachowku Sąd wliczył zatem darowiznę uczynioną przez spadkodawczynię na rzecz pozwanego dotyczącą nieruchomości położonej w B.
Sąd przy tym uwzględnił cenę wynikającą z umowy sprzedaży tj. 87.200 zł, bez odliczania tak jak to zrobił pozwany podatku VAT. Zgodnie bowiem z art. 995 KC wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. Według Sądu zapłacenie podatku na wartość darowizny nie ma wpływu, a strony zgodziły się co do wartości darowizny ustalonej z umowy sprzedaży. Nie wnioskowały o opinię biegłego rzeczoznawcy w celu wyliczenia wartości darowizny z chwili obliczania zachowku. Od ww. kwoty substratu zachowku, zgodnie z art. 922 § 3 KC, Sąd odliczył koszty pogrzebu spadkodawczyni poniesione przez pozwanego i jego żonę, pomniejszając je o uzyskany przez nich zasiłek pogrzebowy z ZUS. Ustalając udział spadkowy powoda Sąd wziął pod uwagę, że spadkodawczyni w chwili śmierci posiadała dwoje dzieci:powoda i pozwanego. Na mocy art. 991 § 1 KC powodowi jako spadkobiercy po J. M. (1) przysługuje zachowek w wysokości 1/2 wartości udziału spadkowego, który by przypadł mu przy dziedziczeniu ustawowym. Wartość zachowku wynosi 102.813 zł (415.866 – 46.148 x 1/4). Od ww. kwoty Sąd odjął uiszczoną już przez pozwanego na poczet zachowku kwotę 22.815 zł, ostatecznie zasądzając kwotę 79.998 zł na rzecz powoda. Wobec powyższych obliczeń w pozostałym zakresie żądanie powoda Sąd oddalił.
Przedmiotową nieruchomość w B. przy ul. (…) stanowiącą dz. ewid. (…) obj. KW. (…) o pow. 0,0436 ha pozwany otrzymał od spadkodawczyni na mocy umowy darowizny, apotem pozwany w wyniku wywłaszczenia sprzedał ww. nieruchomość na rzecz Gminy B. za kwotę 87.200 zł. Niespełna rok później spadkodawczyni zmarła. Uzasadnione jest zatem przyjęcie, że stan nieruchomości się nie zmienił a jej wartość odpowiada cenie rynkowej uzyskanej przez pozwanego w wyniku sprzedaży. Pozwany nie zarzucał nawet, że wartość przedmiotowej nieruchomości jest niższa niż wskazana w umowie sprzedaży, podnosił jedynie, że jego korzyść jest niższa albowiem zapłacił z tytułu tej transakcji podatek w kwocie 16.568 zł. Tylko to stanowisko było przyczyną uznania wartości tej darowizny do kwoty 70.632 zł. Jeśli zatem pozwany by twierdził (czego jednak nie uczynił), że wartość nieruchomości jest niższa, niż wskazana w umowie sprzedaży, powinien był tę okoliczność wykazać wnioskując np. o dowód z opinii biegłego, a takiego wniosku nie postawił. Wyrok Sądu Apelacyjnego – I Wydział Cywilny I ACa 957/13
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.