Twoja sprawa z zakresu prawa spadkowego jest już wystarczająco stresująca. Nie powinieneś rozbijać banku tylko po to, aby upewnić się, że jesteś chroniony

Niegodność dziedziczenia w sprawie o zachowek

Niegodny dziedziczenia nie ma prawa do zachowku. Zgodnie z art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału) zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, darowizny uczynione przez spadkodawcę.

Uprawnienie do zachowku oparte jest na istnieniu bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a uprawnionym. Dlatego też kodeks cywilny zakreśla krąg uprawnionych podmiotów stosunkowo wąsko. Zgodnie z art. 991 § 1 KC są to jedynie zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy. Powstanie uprawnienia do zachowku jest przy tym uzależnione od tego, aby w konkretnym stanie faktycznym osoby te były powołane do spadku z ustawy. Zgodnie z obowiązującymi przepisami nie dochodzą do dziedziczenia osoby, które zostały uznane za niegodnych, małżonek wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 KC, małżonek, w stosunku do którego orzeczono separację, osoby wydziedziczone przez spadkodawcę w testamencie, osoby które odrzuciły spadek oraz takie, które zawarły umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia.

Niegodność dziedziczenia w sprawie o zachowek Warszawa Poznań

Obliczenie zachowku należy rozpocząć od ustalenia udziału, w jakim uprawniony byłby powołany do spadku z ustawy, przy czym zgodnie z art. 992 KC przy ustalaniu tego udziału uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Następnie stosownie do art. 991 § 1 KC udział ten mnoży się przez 2/3 jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub małoletni, a w pozostałych sytuacjach – przez 1/2. Otrzymany wynik to udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku.

Kolejnym etapem obliczania zachowku jest ustalenie tzw. substratu zachowku) art. 993-995 KC). Ustalenie substratu zachowku wymaga przede wszystkim określenia czystej wartości spadku. Dla ustalenia substratu zachowku do czystej wartości spadku dolicza się wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę, bez względu na to, czy były one uczynione na rzecz spadkobierców, uprawnionych do zachowku, czy też innych osób, za wyjątkiem drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych i dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku. Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalenia zachowku.

Osoba uprawniona do zachowku roszczenia z tego tytułu powinna w pierwszej kolejności kierować przeciwko spadkobiercom zmarłego, w drugiej kolejności w stosunku do osób, na których rzecz uczynione zostały zapisy windykacyjne, w trzeciej zaś kolejności odpowiadają osoby obdarowane. Także w sytuacji, gdy spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek, uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art. 1000 KC) por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07, OSNC 2009/3/47; wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 4 grudnia 2014 r., I ACa 190/14, wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 10 lipca 2014 r., I ACa113/14, wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 14 lutego 2014 r., I ACa 1078/13). Osoba uprawniona musi wykazać, że nie może uzyskać zaspokojenia swego roszczenia od osoby zobowiązanej z mocy art. 991 KC, następnie od osoby zobowiązanej na podstawie art. 9991 KC by móc zażądać całej lub części kwoty od obdarowanego. Odpowiedzialność obdarowanego względem uprawnionego ogranicza się jednak do wzbogacenia, będącego skutkiem darowizny. Ciężar dowodu, że nie może uzyskać zachowku od spadkobiercy, zapisobiercy w całości czy w określonej części obciąża uprawnionego do zachowku) art. 6 KC i art. 232 zdanie pierwsze KPC).

Zgodnie z treścią art. 928 § 1 KC spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

(1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

(2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

(3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

Regulujący kwestię niegodności dziedziczenia przepis art. 928 KPC odzwierciedla powszechnie akceptowane w społeczeństwie zasady etyczne i przyjęte zwyczaje, zgodnie z którymi za niesłuszne i niewłaściwe uważa się dziedziczenie osoby, która dopuściła się względem spadkodawcy czynów niegodziwych, nacechowanych wysokim stopniem zawinienia i naganności. Powszechnie brak jest bowiem zgody na to, aby majątek spadkodawcy, będący niejednokrotnie dorobkiem jego całego życia, przeszedł po jego śmierci na osobę, która popełniła ciężkie umyślne przestępstwo przeciwko spadkodawcy, czy też świadomie, celowo dążyła do unicestwienia woli spadkodawcy co do następstwa prawnego po nim.

Niegodność dziedziczenia w sprawie o zachowek

Dla oceny, kto jest legitymowany do wystąpienia z powództwem o uznanie spadkobiercy za niegodnego, a więc kto ma interes w uzyskaniu takiego orzeczenia, niezbędne jest odniesienie się do celu, dla osiągnięcia którego instytucja niegodności dziedziczenia została wprowadzona. Celem takim jest wyeliminowanie sytuacji, w których dziedziczenie przez określonego spadkobiercę po określonym spadkodawcy byłoby w powszechnym odczuciu niesprawiedliwe, niesłuszne, czy wręcz niemoralne.

Katalog przyczyn niegodności, uregulowany w art. 928 § 1 KC, pozwala sformułować wniosek, że – zdaniem ustawodawcy – powinna zostać wyłączona od dziedziczenia osoba, której zachowanie względem spadkodawcy w powszechnym odczuciu zasługiwało na dezaprobatę lub sankcję karną, oraz osoba, która naruszyła prawo spadkodawcy do nieskrępowanego ustalenia porządku dziedziczenia lub podjęła działania zmierzające do ukształtowania porządku dziedziczenia sprzecznie z wolą spadkodawcy. Upraszczając można stwierdzić, że celem wprowadzenia instytucji niegodności jest pozbawienie spadku tych potencjalnych spadkobierców, których zachowanie się względem spadkodawcy było co najmniej nieetyczne.

Przyjmując takie założenia, nie można ograniczyć kręgu podmiotów legitymowanych wyłącznie do osób, które mają interes majątkowy w wyeliminowaniu określonego podmiotu z kręgu spadkobierców, osoby najbliższe zmarłego mogą bowiem domagać się uznania określonego spadkobiercy za niegodnego, kierując się wyłącznie interesem niemajątkowym. Trudne do uzasadnienia byłoby stanowisko, że nie jest możliwe domaganie się uznania spadkobiercy za niegodnego przez osobę bliską spadkodawcy, która – nie mając interesu majątkowego, chciałaby jednak ze względu na kult pamięci zmarłego, aby jego ostatnia wola została uszanowana i aby porządek dziedziczenia nie był ustalany np. na podstawie sfałszowanego testamentu.

Niegodność dziedziczenia nie następuje sam z siebie, uznanie za niegodnego wymaga orzeczenia sądowego stwierdzającego, że określony spadkobierca został uznany za niegodnego (art. 928 § 1 KC). Orzeczenie takie ma charakter konstytutywny, stwierdzenie niegodności następuje w chwili uprawomocnienia się orzeczenia, z tym że działa ono ex tunc, gdyż spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 928 § 2 KC). W konsekwencji, należny mu spadek lub udział w spadku przypada innym osobom zgodnie z regułami dziedziczenia ustawowego lub w drodze przyrostu. Spadkobierca niegodny nie ma również prawa do zachowku.

Powyższy wywód prowadzi do wniosku, że interesu uzasadniającego wystąpienie z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego nie można ograniczać jedynie do interesu majątkowego, a może mieć także charakter niemajątkowy i wynikać z pietyzmu dla pamięci zmarłego oraz związanego z tym dążenia do napiętnowania spadkobiorcy, który np. umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy. Sam przepis nie zawiera wymagania, aby był to interes prawny. Zatem z powództwem o uznanie za niegodnego (art. 929 KC) może wystąpić osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych nawet jeżeli nie dziedziczyłaby.

Niegodność dziedziczenia w sprawie o zachowek Warszawa Poznań

Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię

Spadkodawczyni Z. Ś. zmarła dnia 21 września 2010 r. Spadek po niej nabył na podstawie testamentu z dnia (…) syn spadkodawczyni K. Ś. w całości. Powód jest synem spadkodawczyni, a zatem osobą, która byłaby powołana do dziedziczenia z ustawy w 1/2 części. Zgodnie z art. 991 § 1 KC przysługuje mu zatem zachowek w wysokości 1/2 wartości udziału, który dziedziczyłby z ustawy.

Zarzut, że powodowi nie przysługuje zachowek z uwagi na fakt, iż jest niegodny dziedziczenia nie mógł być uwzględniony w niniejszym postępowaniu. Skutki niegodności dziedziczenia z przyczyn określonych w art. 928 KC nie następują z mocy samego zaistnienia okoliczności wskazanych w tym przepisie, ale dopiero z chwilą uprawomocnienia się konstytutywnego wyroku sądowego uznającego spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia. Nie jest zatem dopuszczalne zgłoszenie żądania spadkobiercy za niegodnego w drodze zarzutu (bez uprzedniego uzyskania prawomocnego wyroku uznającego tego spadkobiercę za niegodnego) branego pod uwagę jako przesłanka rozstrzygnięcia w innym postępowaniu, np. w postępowaniu o zapłatę zachowku. Zatem już choćby z przyczyny braku prawomocnego wyroku uznającego powoda za niegodnego dziedziczenia po spadkodawczyni kwestia czy zachodziły przesłanki z art. 928 KC nie mogła wpłynąć na rozstrzygnięcie w niniejszej sprawie. Zauważyć nadto należy, że powództwo o uznanie za niegodnego dziedziczenia podlega ograniczeniu terminem prekluzyjnym (tj. terminem uwzględnianym przez sąd z urzędu) przewidzianym w art. 929 KC, który to termin wynosi rok od dowiedzenia się o przyczynie niegodności, nie później niż trzy lata od otwarcia spadku. Zatem termin ten już upłynął zarówno w dniu, w którym pełnomocnik pozwanego ostatecznie sprecyzował, że pozwany składa powództwo o uznanie powoda za niegodnego dziedziczenia jak i w dniu, w którym pełnomocnik pozwanego oświadczył, że składa zarzut niegodności dziedziczenia, jak i w dniu złożenia odpowiedzi na pozew. Nawet gdyby pozwany wytoczył powództwo o uznanie powoda za niegodnego dziedziczenia, to już tylko z przyczyny upływu terminu z art. 929 KC powództwo to nie mogłoby podlegać uwzględnieniu. W tym stanie rzeczy nie można uznać aby powodowi nie należał się zachowek z uwagi na niegodność dziedziczenia.

W chwili otwarcia spadku w skład majątku spadkowego wchodził lokal mieszkalny objęty księgą wieczystą (…) o wartości rynkowej według stanu na dzień otwarcia spadku a cen aktualnych w wysokości 251.113 zł. Lokal ten w całości stanowił własność spadkodawczyni, albowiem nabyła go już po śmierci jej współmałżonka. Wartość tego lokalu, jako składnika spadku, podlegała zatem uwzględnieniu przy obliczaniu wysokości należnego powodowi zachowku.

Zgodnie z art. 993 KC przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny dokonane przez spadkodawcę. Z ustalonego stanu faktycznego wynika, że spadkodawczyni darowała obu powodom kwoty po 3500 zł. uzyskane ze sprzedaży akcji. Fakt dokonania tych darowizn był pomiędzy stronami bezsporny, a powód nie wykazał żadnym wiarygodnym materiałem dowodowym aby zwrócił spadkodawczyni tę kwotę. Zatem obie te darowizny podlegają doliczeniu do substratu zachowku. Z ustalonego stanu faktycznego wynika nadto, że pozwany otrzymał również od rodziców w darowiźnie samochód o wartości według stanu na chwilę dokonania darowizny a cen aktualnych 3500 zł. zatem jako darowizna podlegająca doliczeniu do substratu zachowku po spadkodawczyni podlega połowa tej kwoty.

Łączna wartość składników majątku spadkowego i podlegających doliczeniu darowizn wynosi zatem 261.613 zł. Powód dziedziczyłby z ustawy w 1/2 części, a zatem wartość udziału powoda wynosiłaby 130806,50 zł. Powodowi należałby się zatem zachowek w wysokości 65403,25 zł. Zaliczeniu na poczet należnego powodowi zachowku podlega, zgodnie z art. 991 § 2 KC, darowizna otrzymana od spadkodawczyni w kwocie 3500 zł. Powodowi przysługuje zatem obecnie roszczenie o uzupełnienie zachowku w wysokości połowy tej kwoty, a zatem w kwocie 61903 zł. 25 gr. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 21 września 2016 r. I C 39/15

W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.

Z wyrazami szacunku.

Adwokat Mateusz Ziębaczewski

Mateusz Ziębaczewski to doświadczony adwokat i jedyny w swoim rodzaju specjalista od prawa spadkowego w Polsce. Swoją wiedzą i umiejętnościami służy klientom, pomagając im w najbardziej skomplikowanych sprawach spadkowych. Z naszą kancelarią współpracują najbardziej znani profesorowie, doktorzy prawa oraz byli ministrowie, gdyż cenią jakość, pewność i bezpieczeństwo jakie oferujemy.

email telefon LinkedIn

Zobacz pozostałe wpisy autora

Kancelaria Prawa Spadkowego w Poznaniu