Instytucja zachowku jest odstępstwem od zasady swobody rozporządzania majątkiem na wypadek śmierci. Służy ona ochronie interesów osób najbliższych spadkodawcy przez zapewnienie im określonego minimalnego poziomu korzyści ze spadku, bez względu na wolę spadkodawcy. Wyjątek ten nawiązuje do typowo silnej więzi między członkami rodziny i związanej z nią wzajemnej solidarności; w przypadku małżonka oraz zstępnych jest uzasadniony m.in. przez wzgląd na konstytucyjny nakaz ochrony rodzicielstwa i małżeństwa (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 25 lipca 2013 r., P 56/11, OTK-A 2013, Nr 6, poz. 85).
Spadkodawca może samodzielnie zdecydować o tym, czy minimalną określoną w ustawie korzyść ze spadku zapewnić uprawnionemu do zachowku przez powołanie do spadku, zapis lub darowiznę. Jeżeli jednak uprawniony do zachowku korzyści tej nie otrzyma, przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku. Roszczenie to kieruje się w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercom (art. 991 § 2 k.c.).
Jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobierców, może wystąpić z roszczeniem przeciwko zapisobiercom windykacyjnym (art. 9991 § 1 k.c.), a jeżeli uzyskanie zachowku nie jest możliwe od spadkobierców ani zapisobierców windykacyjnych – przeciwko osobom, które otrzymały od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku (art. 1000 § 1 k.c.).
W celu obliczenia wysokości zachowku konieczne jest dokonanie kilku operacji, które polegają na:
1) określeniu udziału spadkowego stanowiącego, zgodnie z art. 992 KC, podstawę obliczenia zachowku;
2) obliczeniu wartości spadku;
3) ustaleniu wartości darowizn doliczalnych do spadku dla potrzeb zachowku;
4) wreszcie, obliczeniu samego zachowku, następujące przez zastosowanie matematycznej formuły (iloczynu), którego czynnikami są: wyrażony ułamkiem udział spadkowy uprawnionego, wynikający z reguł dziedziczenia ustawowego współczynnik 1/2 lub 2/3 (art. 991 § 1 KC) oraz czysta wartość spadku, powiększona o doliczalne darowizny.
Operację tę można wyrazić formułą matematyczną:
Z = 1/2 (2/3) × a × (b+c)
gdzie:
Z – to poszukiwana wysokość należnego zachowku;
1/2 (2/3) – to współczynnik wynikający z art. 991 KC;
a – to wysokość udziału spadkowego należnego uprawnionemu przy dziedziczeniu z ustawy;
b – to czysta wartość spadku;
c – to wartość darowizn doliczalnych do spadku dla potrzeb obliczenia zachowku (art. 994-995 KC).
Wyliczonego zachowku nie należy mylić z kwotą odpowiadającą roszczeniu uprawnionego. Tę ostatnią otrzymujemy przez odjęcie od wyliczonego zachowku kwot, które uprawniony jest zobowiązany zaliczyć sobie na należny zachowek na podstawie art. 996 KC i 997 KC. Przy ustaleniu wysokości należnego zachowku ustalenie substratu zachowku jest najbardziej istotną operacja.
Podstawę obliczenia spadku tworzy stan spadku, czyli stan elementów komponujących spadek w chwili otwarcia spadku i ich cen z daty orzekania o zachowku. (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 6 czerwca 2014 r., sygn. akt V CSK 209/13, i z dnia 23 maja 2013 r., sygn. akt I CSK 701/12).
Zgodnie z art. 922 § 1 KC prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób, dotyczy to także praw i obowiązków wynikających ze stosunków zobowiązaniowych. Wartość spadku pomniejsza dług spadkodawcy wobec uprawnionego do zachowku. Zapłacony podatek od spadku nie stanowi długu spadkowego w rozumieniu art. 922 § 3 KC. Obowiązek zapłaty tego podatku nie obciążał spadkodawcy i nie przekształcił się w jego zobowiązanie podatkowe, które mogłoby przejść na spadkobiercę. Zgodnie z art. 5 i art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 644) obowiązek podatkowy z tytułu spadków i darowizn ciąży na pozwanej osobie jako na nabywcy majątku spadkowego i powstaje z chwilą przyjęcia spadku. Zobowiązanie do zapłaty podatku od spadku jest własnym i osobistym zobowiązaniem pozwanej osoby, obciąża go, a nie spadek, choć niezaprzeczalnie wiąże się ze śmiercią spadkodawcy. Do konkluzji takiej prowadzi też wykładnia art. 922 § 3 KC, zgodnie z którym do długów spadkowych należy obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek i art. 7 ust. 3 powołanej wyżej ustawy o podatku od spadków i darowizn, zgodnie z którym do długów i ciężarów, o które pomniejsza się podstawę opodatkowania tym podatkiem zalicza się wypłaty z tytułu zachowku. Z literalnego brzmienia tych przepisów jednoznacznie wynika, że długiem spadkowym są świadczenia z tytułu zachowku oraz, że wartość spadku pomniejszona o wypłaty z tytułu zachowku stanowi podstawę opodatkowania podatkiem od spadków i darowizn. Najpierw ustalany jest zachowek, a potem podatek od spadków i darowizn (a nie odwrotnie).
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
