Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uiszczonej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Podnosi się, że ustawodawca potraktował w sposób uprzywilejowany tylko dwie kategorie uprawnionych, mianowicie: małoletnich zstępnych i trwale niezdolnych do pracy. Nie ulega wątpliwości, że przyczyną uprzywilejowania były względy humanitarne oraz że chodziło o szczególną ochronę osób, które ze względu na wiek czy stan zdrowia są pozbawione możliwości osiągania dochodów. Nadanie jednakowych uprawnień osobom małoletnim i trwale niezdolnym do pracy, a więc zrównanie tych dwóch kategorii osób uznawane jest za argument przemawiający na rzecz tezy, że uprzywilejowanie przewidziane w art. 991 § 1 KC odnosi się tylko do uprawnionych całkowicie niezdolnych do pracy trwale. Trudno bowiem znaleźć argumenty, które uzasadniałyby zrównanie małoletnich z osobami trwale, lecz tylko częściowo niezdolnymi do pracy, skoro osoby takie – w przeciwieństwie do małoletnich – mają możliwość osiągania dochodów (por. wyrok SN z dnia 30 października 2003 r., a także wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 11 stycznia 2013 r., V ACA 989/12).
Niezdolność do pracy ustala samodzielnie sąd w procesie o zachowek, biorąc pod uwagę m.in. wiek czy niepełnosprawność uprawnionego. Podziela się pogląd wyrażony w wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 11 stycznia 2013 r. w sprawie V ACa 989/12, że już sam bardzo zaawansowany wiek może uzasadniać zaliczenie danej osoby do osób trwale niezdolnych do pracy w rozumieniu art. 991 kc,. W wyroku z dnia 21 lutego 2014 r. w sprawie I ACa 698/13 Sąd Apelacyjny w Białymstoku wyraził pogląd, że wystarczające jest tu osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego. Dla ustalenia niezdolności do pracy lub małoletniości miarodajna jest chwila otwarcia spadku. W niektórych wypadkach, np. w razie całkowitej utraty zdolności do pracy niedługo po otwarciu spadku, sąd może jednak – niezwiązany treścią przepisu – przyjąć za miarodajną chwilę późniejszą.
Przy wykładni pojęcia „trwałą niezdolność do pracy”, należy odnieść się do wykładni systemowej i celowościowej. Pojęcie trwałej niezdolności do pracy w Kodeksie cywilnym pojawia się na gruncie przesłanek do dziedziczenia gospodarstwa rolnego (art. 1058 i n. k.c.). Przepis art. 1064 k.c. upoważnił Radę Ministrów do określenia zasad i trybu stwierdzania trwałej niezdolności do pracy uprawniającej do dziedziczenia gospodarstwa rolnego na podstawie art. 1059 pkt 4 k.c.. Choć zarówno przepis art. 1064 k.c., jak i rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych utraciły moc (w zakresie, w jakim odnosiły się do spadków otwartych po 14 lutego 2001 r. – wyrok TK z 31.01.2001 r., Dz.U. Nr 11, poz. 91), to pojęcie trwałej niezdolności do pracy, mające nadal zastosowanie do dziedziczenia gospodarstw rolnych przed 14.02.2001 r., objęte powołanym rozporządzeniem jest pomocne. Zgodnie z przepisami tego rozporządzenia, za spadkobierców gospodarstwa rolnego uważa się za trwale niezdolnych do pracy, jeżeli osiągnęli wiek – kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat i nie wykonują stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, lub zostali zaliczeni do I lub II grupy inwalidów w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
Nie ulega wątpliwości, że przyczyną uprzywilejowania w art. 991 § 1 k.c. osób małoletnich i trwale niezdolnych do pracy były względy humanitarne oraz, że chodziło o szczególną ochronę osób, które ze względu na wiek czy stan zdrowia są pozbawione możliwości osiągania dochodów. Przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz ustawy o pomocy społecznej nie pozostają w sprzeczności z przepisami Kodeksu cywilnego i dodatkowo uzasadniają celowościową funkcję przepisu art. 991 § 1 k.c. w zakresie pojęcia trwałej niezdolności do pracy. Zgodnie z treścią art. 6 pkt 7 ustawy o pomocy społecznej, niezdolność do pracy z tytułu wieku oznacza osiągnięcie wieku emerytalnego określonego w art. 24 ust. 1 oraz w art. 27 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Przepis art. 27 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych stanowi natomiast, że wiek emerytalny dla kobiet urodzonych w okresie przed 1 stycznia 1949 r. wynosi co najmniej 60 lat ((vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 października 2003 r. o sygn. akt IV CK 158/02, Lex nr 106579; wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 17 października 2013 roku, sygn. akt II Ca 846/13, Legalis nr 1534785).
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
