Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania, przy czym brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.
Zgodnie z treścią art. 1019 KC jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli, jednakże uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem oraz spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Konstrukcja uchylenia się od skutków złożonego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku została rozciągnięta na sytuację, w której pod wpływem, błędu spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia. Dla oceny skuteczności tych oświadczeń zastosowanie zastosowania mieć będą przepisy art. 84 KC, 86 KC, 87 KC oraz 1019 KC
Zgodnie z treścią art. 84 § 1 i 2 KC błąd musi dotyczyć treści czynności prawnej i musi być istotny. Błąd odnoszący się do treści takiego oświadczenia obejmuje w szczególności błąd co do tytułu powołania do dziedziczenia, co do osoby spadkodawcy, co do przedmiotu spadku (np. mylne wyobrażenie lub brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego), pod warunkiem, że okoliczności te nie są efektem braku staranności ze strony spadkodawcy. Kwalifikacja błędu istotnego zależeć będzie od odpowiedzi na pytanie czy gdyby spadkobierca miał prawidłowe wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy to złożyłby oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (komentarz do art. 1019 KC wydawnictwo C.H. Beck Legalis).
Podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić błąd prawnie doniosły (art. 1019 § 2 w zw. z art. 84 § 1 zdanie pierwsze i § 2 KC). Błędem takim nie jest nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustalaniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego. Kwestię oceny związku przyczynowego między niedołożeniem należytej staranności a brakiem rozeznania co do przedmiotu spadku szczegółowo rozważał Sąd Najwyższy w uzasadnianiu postanowienia z dnia 30 czerwca 2005 roku wydanego w sprawie IV CK 799/04 (OSNC 2006/5/94, Biul.SN 2005/11/12, M.Prawn. 2006/16/881), które to rozważania sąd w pełni podziela. Nie jest więc decydujące ustalenie czy spadkobierca podjął jakiekolwiek starania mające na celu ustalenie jaki majątek pozostawił spadkodawca. Należy rozważyć czy brak rozeznania co do konkretnego przedmiotu spadku – długu spadkowego –można uznać za spowodowany konkretnym zaniechaniem. Jak podkreśla bowiem Sąd Najwyższy – Skuteczność powołania się na błąd co do przedmiotu spadku można wyłączyć wtedy, gdy spadkobierca nie dochował należytej staranności polegającej na podjęciu uzasadnionych w danych okolicznościach działań, zmierzających do ustalenia stanu spadku, których podjęcie doprowadziłoby do takiego ustalenia i w konsekwencji – do uniknięcia błędu.
Jak wyżej wskazano za prawnie doniosły błąd w rozumieniu art. 84 KC może zostać uznany tylko taki, który dotyczy treści czynności prawnej i który jest zarazem istotny tj. uzasadnia przypuszczenie, że jeżeliby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia woli danej treści. Taki błąd musi istnieć w chwili składania oświadczenia woli. Wymagania te odniesione do niezłożenia przez spadkobiercę w terminie oświadczenia oznaczają, że aby spadkobierca mógł się uchylić na podstawie przepisów o błędzie od skutków prawnych swego biernego zachowania, musi być – po pierwsze – przez cały bieg terminu w błędzie co do okoliczności objętej treścią przyjęcia spadku następującego z mocy ustawy i – po drugie – wykazać, że jeżeliby znał prawdziwy stan w zakresie tych okoliczności, to rozsądnie oceniając, odrzuciłby spadek lub przyjął go jedynie z dobrodziejstwem inwentarza (tak Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 listopada 2012 roku II CSK 171/12, które to rozważania sąd w niniejszym składzie podziela). Należy też wskazać, że sąd z urzędu bada zasadność uchylenia się przez spadkobierców od skutków ich bezczynności, ponieważ może to mieć istotny wpływ na ustalenie kręgu spadkobierców i na odpowiedzialność spadkową (art. 670 KPC i 677 KPC).
Zgodnie z ogólną regułą wynikającą z art. 88 § 2 KC uprawnienie do uchyleniu się od skutków oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku wygasa – w razie błędu – z upływem roku od jego wykrycia. Termin ten ma charakter zawity. Przy czym do zachowania powyższego terminu wystarczające jest złożenie w sądzie – przed jego upływem – wniosku o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku (porównaj postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 kwietnia 2014 r. II CSK 41/13, Legalis).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wnioskodawcy M. T. i B. W. wnieśli o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych nie złożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu spadku po J. T. i złożenia przez nich oświadczenia o przyjęciu spadku z ustawy z dobrodziejstwem inwentarza. Podnieśli, iż są rodzeństwem spadkodawcy. Będąc przekonani, że brat nie posiadał żadnych długów, nie złożyli oświadczenia o przyjęciu ani o odrzuceniu spadku w ustawowym sześciomiesięcznym terminie. We wrześniu otrzymali wezwanie w charakterze uczestników w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku po J. T. z wniosku (…) sp. z o.o. z siedzibą w S.. Niezłożenie oświadczenia w ustawowym terminie było spowodowane tym, iż nie posiadali jakiejkolwiek wiedzy na temat długów spadkodawcy. Wprawdzie zamieszkiwali w niedalekiej odległości od miejsca zamieszkania spadkodawcy, ale nie utrzymywali bliższych relacji, a kontakty były okazjonalne. Spadkodawca miał poważne problemy alkoholowe, jednak o swojej sytuacji finansowej w Wigilię wypowiadał się bardzo pozytywnie. Podawał m.in., że z wynagrodzenia za pracę jest w stanie pokryć wszystkie swoje wydatki. Oznajmił także, że zamierza poczynić oszczędności na remont swojego mieszkania i nie posiada żadnych długów.
Po śmierci spadkobiercy podjęli czynności w zakresie ustalenia sytuacji majątkowej spadkodawcy, jednak wszystko wskazywało, że majątek spadkowy ograniczał się do przedmiotów użytku codziennego, które nie przedstawiały żadnej wartości. Stąd zaniechali złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku i uznali za niecelowe prowadzenie postępowania spadkowego. Spadkobiercy nie znaleźli także żadnej korespondencji czy dokumentacji wskazującej na istnienie długów. W związku z tym spadkobiercy nie mieli możliwości ustalenia rzeczywistego stanu majątkowego spadkodawcy, co w świetle utrwalonego orzecznictwa nie może stanowić podstawy do wymagania profilaktycznego odrzucenia spadku. Dalej podnieśli, że gdyby nie dziali w błędzie co do stanu spadku i wiedzieli o długach spadkodawcy, złożyliby oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Podnieśli także, iż dochowali rocznego terminu do uchylenia się od skutków błędu, albowiem wątpliwości co do stanu majątku spadkowego mogli powziąć dopiero w dniu odebrania wezwania na posiedzenie sądu w sprawie stwierdzenia nabycia spadku po spadkodawcy. Błąd spadkodawców można zakwalifikować jako istotny. Rodzina bowiem nie żyła w bliskich kontaktach ze spadkodawcą, widywali się incydentalnie, podczas ważniejszych okazji takich jak święta. Nie mogli domyślać się zadłużenia, zwłaszcza, że przez tyle lat nie otrzymali żadnej informacji, która mogłaby wskazywać na jego istnienie. Natomiast nielogicznym byłoby wymagać od spadkobierców poszukiwania długów sprzed 14 lat. Na tej podstawie wnieśli o uwzględnienie wniosku.
Jak wynika postępowania dowodowego przeprowadzonego w sprawie, spadkodawca przed śmiercią utrzymywał jedynie okazjonalne kontakty ze swoim rodzeństwem. Z materiału dowodowego sprawy wynika przy tym, że było to wynikiem trybu życia przyjętego przez spadkodawcę, który nadużywał alkoholu, był kłótliwy, a po spożyciu alkoholu szukał zaczepki. Jednocześnie, jak wynika z zeznań M. T., jakkolwiek rozmowa ze spadkodawcą na temat stanu jego majątku, źródeł utrzymania i sytuacji życiowej nie była możliwa, gdyż prawie cały czas znajdował się pod wpływem alkoholu. Stad wiedza wnioskodawców ograniczała się do tego, iż nie posiada on żadnego majątku a źródłem jego utrzymania są zasiłki opieki społecznej. Jak wynika dalej z zeznań M. T. z uwagi na brak jakiegokolwiek wykształcenia i stałej pracy wnioskodawcy nie mogli przypuszczać , iż byłby on w stanie zaciągnąć jakikolwiek kredyt czy pożyczkę.
Należy przy tym mieć na uwadze, iż do powstania wierzytelności, na którą powołuje się uczestnik doszło ponad 11 lat przed śmiercią spadkodawcy. Z okoliczności sprawy, w szczególności zeznań wnioskodawców i uczestnika G. T. oraz akt postepowań egzekucyjnych wynika, że spadkodawca nie zamieszkiwał wspólnie z pozostałym rodzeństwem, z którego część przebywała na stałe od co najmniej kilkunastu lat za granicą. Z akt postępowań egzekucyjnych, na które powołuje się uczestnik (…) sp. z o.o. nie wynika, by korespondencja w nich była odbierana przez kogokolwiek innego niż spadkodawca. W tej sytuacji brak podstaw do stawiania tezy by jej treść była znana wnioskodawcom i pozostałym uczestnikom lub by mogli oni podjąć wiedzę o zadłużeniu spadkodawcy.
W tych okolicznościach w ocenie Sądu za usprawiedliwiony okolicznościami życia spadkodawcy należy uznać stan wiedzy wnioskodawców co do stanu spadku ograniczający się do tego, iż nie pozostawił on po sobie żadnego majątku. W tych okolicznościach nie można również przypisać wnioskodawcom braku staranności w tym, iż nie posiadali wiedzy o sytuacji życiowej spadkodawcy, a w szczególności jego stanie majątkowym oraz nie starali się o utrzymywanie z nim kontaktu. Brak jest logicznych argumentów, aby kwestionować twierdzenia wnioskodawców w tym zakresie.
Wobec powyższego, za pierwszą informację, z której wnioskodawcy mogli powziąć wiedzę o swoim błędnym przekonaniu co do stanu majątku spadkodawcy i o pozostawionych przez niego zobowiązaniach, należy uznać skierowane do nich odpisów wniosku o stwierdzenie nabycia spadku. Wniosek o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych nie złożenia w terminie żadnego oświadczenia co do nabycia spadku został przez wnioskodawców wniesiony. W tym stanie rzeczy należy zatem uznać, iż wnioskodawcy dochowali terminu określonego w art. 88 § 2 KC
Mając na uwadze wszystkie wskazane wyżej okoliczności Sąd uznał za istotny i usprawiedliwiony okolicznościami sprawy błąd wnioskodawców co do stanu spadku po J. T.. Stąd na podstawie art. 1019 § 1 i 3 KPC zatwierdził uchylenie się przez wnioskodawców od skutków prawnych nie złożenia w terminie żadnego oświadczenia w przedmiocie spadku po J. T. i złożenie przez nich oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 6 marca 2018 r. I Ns 557/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
