Zgodnie z dyspozycją przepisu art. 1012 KC spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić. Złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno nastąpić w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania ( art. 1015 § 1 KC). W § 2 tego artykułu wskazano natomiast, iż brak oświadczenia spadkobiercy w tym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku, chyba że zachodzą wskazane ustawą okoliczności dziedziczenia z mocy samego prawa z dobrodziejstwem inwentarza (treść przepisu sprzed nowelizacji z dnia 20 marca 2015 r. mająca zastosowanie do spadków otwartych przed dniem wejścia wżycie wskazanej ustawy tj. przed 18 października 2015 r.).
Nabycie spadku, następujące w chwili jego otwarcia, nie jest definitywne do czasu, gdy spadkobierca nie złoży oświadczenia o przyjęciu spadku lub nie powstaną okoliczności pozwalające przyjąć, iż spadkobierca takie oświadczenie złożył ( art. 1015 § 2 KC). Art. 1015 § 1 KC stanowi, że oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Początek biegu terminu do złożenia oświadczenia spadkowego związany jest z chwilą dowiedzenia się przez spadkobiercę o tytule swego powołania. Chodzi tu o pozytywną wiedzę o faktach, z których wynika jego powołanie, pochodzącą z miarodajnego źródła. Po pierwsze spadkobierca musi dowiedzieć się o śmierci spadkodawcy. Po drugie przy dziedziczeniu ustawowym musi dowiedzieć się o istnieniu węzła rodzinnego, stanowiącego podstawę powołania do dziedziczenia i braku silniej powołanych, chcących i mogących dziedziczyć. Oznacza to, że sama świadomość istnienia węzła rodzinnego ze spadkodawcą, nie jest wystarczająca do przyjęcia, że dana osoba dowiedziała się o tytule swego powołania. Konieczna jest pozytywna wiedza o tytule swojego powołania.
Jak stanowi art. 1019 § 1 KC Jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami:
1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem;
2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
§ 2 – „ Spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu”. § 3 –„ Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd”.
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest cywilnoprawnym oświadczeniem woli i jako takie może być dotknięte wadami charakterystycznymi dla tych zdarzeń prawnych. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone także pod wpływem błędu lub groźby, z którymi to wadami ustawa łączy sankcję nieważności względnej (wzruszalności) czynności prawnej. Nakazując stosowanie do takich sytuacji przepisów o wadach oświadczenia woli, ustawodawca dokonał modyfikacji co do sposobu uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku złożonego pod wpływem błędu lub groźby. Błąd obciążający oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku musi dotyczyć treści tej czynności prawnej, a przy tym być istotny. Błąd odnoszący się do treści takiego oświadczenia obejmuje w szczególności błąd co do tytułu powołania do dziedziczenia, co do osoby spadkodawcy, co do przedmiotu spadku (np. mylne wyobrażenie lub brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego, jeżeli okoliczności te nie są efektem braku staranności ze strony spadkobiercy). Kwalifikacja błędu jako istotnego zależeć będzie od odpowiedzi na pytanie, czy gdyby spadkobierca miał prawidłowe wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy, to złożyłby oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Podstawę uchylenia się przez spadkobiercę od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może stanowić błąd prawnie doniosły ( art. 1019 § 2 w zw. z art. 84 § 1 zd. 1 i § 2 KC). Błędem takim nie jest nieznajomość przedmiotu spadku pozostająca w związku przyczynowym z niedołożeniem przez spadkobiercę należytej staranności w ustaleniu rzeczywistego stanu majątku spadkowego (post. SN z 30.6.2005 r., IV CK 799/04, OSNC 2006, Nr 5, poz. 94; zob. także post. SN z 18.3.2010 r., V CSK 337/09, L.).
Również w jednym z nowszych orzeczeń SN podkreślił, że o błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy, czy też inaczej, gdy „błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy” (post. SN z 1.12.2011 r., I CSK 85/11, L.).Zdaniem Sądu Najwyższego (postanowienie z 5.7.2012 r., IV CSK 612/11, OSNC 2013, Nr 3, poz. 39) niewiedza spadkobiercy o stanie spadku – pomimo podjętych odpowiednich, możliwych działań – może być uznana za błąd istotny ( art. 1019 § 2 KC w zw. z art. 84 § 2 KC). Z kolei wieloletni brak bliższych kontaktów syna z ojcem, konflikt z innymi krewnymi spadkodawcy, o czym świadczy chociażby niepoinformowanie przez nich syna o śmierci ojca, zorganizowanie pogrzebu bez udziału syna spadkodawcy sprawia, że nie można postawić uczestnikowi zarzutu braku wiedzy o stanie spadku będącego wynikiem braku z jego strony należytej staranności (post. SN z 1.12.2011 r., I CSK 85/11, L.). Pozostawanie spadkobiercy pod wpływem błędu lub groźby powodować może jego bierność, a w konsekwencji niezłożenie stosownego oświadczenia w terminie określonym w art. 1015 § 1 KC Dlatego też ustawodawca stworzył takiemu spadkobiercy możliwość uchylenia się od skutków wadliwego niezachowania terminu ( art. 1019 § 2 KC).
Zatwierdzone przez sąd uchylenie się od skutków prawnych „milczenia” niweczy ustawowe skutki prawne przewidziane w art. 1015 § 2 KC. W związku z ostatnią zmianą tego przepisu, polegającą na przyjęciu, że „milczenie” spadkobiercy jest jednoznaczne w skutkach z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, potrzeba uchylenia się od skutków niezłożenia w terminie oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku wydaje się być jednak niewielka, przynajmniej w aspekcie majątkowym (ma to jednak znaczenie dla osób, które chcą mieć spokój, a nie być zaangażowane w postępowanie spadkowe).Odnosząc się do takiego przypadku, Sąd Najwyższy stwierdził, że niezbędną przesłanką zatwierdzenia jest złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza albo o odrzuceniu spadku w formie wymaganej przez art. 1018 § 3 KC. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w toku postępowania o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia w zakresie przyjęcia lub odrzucenia spadku, a jego skuteczność zależy od zachowania terminu określonego w art. 1019 § 1 w zw. z art. 88 § 2 KC (uchw. SN z 22.11.2013 r., III CZP 77/13, OSNC 2014, Nr 9, poz. 86).
Natomiast według Sądu Najwyższego (postanowienie z 29.11.2012 r., II CSK 172/12, L.) stwierdzenie, że spadkobierca, który nie złożył żadnego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, nie dołożył należytej staranności w celu powzięcia wiadomości o stanie spadku ( art. 1019 § 2 KC), powinno być poprzedzone oceną okoliczności konkretnej sprawy i ustaleniem, jakich aktów staranności można było wymagać. Ponieważ art. 1019 KC nie określa terminów uchylenia się od skutków złożonego pod wpływem błędu lub groźby oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, przeto do czynności tej zastosowanie znajdzie art. 88 § 2 KC, przewidujący roczny termin zawity liczony przy błędzie – od jego wykrycia, przy groźbie zaś – od ustania stanu obawy. Bezskuteczny upływ tego terminu spowoduje wygaśnięcie przysługującego dotychczas spadkobiercy prawa podmiotowego kształtującego.
Z pewnością nieuzasadnione szczególnymi okolicznościami mylne przekonanie spadkobiercy, iż jego bierne zachowanie nie oznacza przyjęcia spadku, nie może być podstawą do uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia spadkowego. Natomiast we wszystkich przypadkach błędu spadkodawcy co do prawa, dotyczącego okoliczności objętych przyjęciem spadku z mocy ustawy, należy dopuścić uchylenie się przez spadkodawcę od skutków prawnych niezachowania terminu. Za takim rozwiązaniem opowiedział się Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12 przyjmując, że na gruncie art. 84 KC nie ma przeszkód do uznania za błąd prawnie doniosły nie tylko błędu co do faktu, ale i błędu co do prawa – jeżeli dotyczy on treści czynności prawnej i jest istotny. W uzasadnieniu tego postanowienia Sąd Najwyższy dodatkowo zaznaczył, że popełnienie takiego błędu musi być wolne od zarzutu niedołożenia należytej staranności, przy czym rozstrzygając na tle okoliczności konkretnego przypadku o tym, czy błąd był wynikiem niedołożenia należytej staranności należy mieć na względzie przeciętny, raczej niezbyt wysoki, stan świadomości prawnej społeczeństwa w zakresie stosunków spadkowo – rodzinnych.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Przyczyną niezachowania terminu do złożenia oświadczenia spadkowego było przekonanie wnioskodawcy o tym, że termin do złożenia tego oświadczenia upływa w połowie grudnia i jest liczony od dnia, w którym Z. M. (1) odrzuciła spadek po swojej matce, a co otworzyło bieg terminu do odrzucenia spadku przez jej dzieci. Owo przekonanie wnioskodawcy wynikało z zapewnienia innego współspadkobiercy – ciotki Z. M. (1). To ona wywołała u wnioskodawcy mylne przeświadczenie o terminie do złożenia przez niego oświadczenia o odrzuceniu spadku. Ciotka wnioskodawcy zaangażowała się w sprawę tak, że nawet chciała umówić wnioskodawcę u notariusza celem złożenia przez niego oświadczenia o odrzuceniu spadku, jednak uczyniła to już po terminie. Ponadto sam wnioskodawca, człowiek bardzo młody, bez większego doświadczenia życiowego, niezaradny – co najmniej do czasu, gdy ciotka uprzedziła go o długach spadkowych po zmarłej babce – sądził, że jako wnuk zmarłej, nie dziedziczy w pierwszej kolejności. Takie samo przeświadczenie towarzyszyło E. M., która 13 czerwca, odrzucając przed notariuszem spadek po zmarłej marce E. K., nie wymieniła wnioskodawcy jako spadkobiercy ustawowego.
Przy takich ustaleniach faktycznych należało więc rozważyć, czy wnioskodawca, uchybiając terminowi do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku, nie był w błędzie co do prawa. Sąd I instancji tego nie uczynił. Stąd słuszny jest zarzut apelacji naruszenia przepisu art. 1019 KC
W rozpoznawanej sprawie wnioskodawca pozostawał w błędzie co do ustawowych skutków dziedziczenia po zmarłej babci w sytuacji, gdy jego matka nie dożyła chwili otwarcia spadku. Wnioskodawca sądził, że dziedziczy z ustawy w drugiej kolejności, i w związku z tym termin do złożenia przez niego oświadczenia o odrzuceniu spadku rozpoczyna bieg co najmniej w takim samym dniu, jak w przypadku innych wnuków spadkodawczyni. Błąd wnioskodawcy miał swoje źródło przede wszystkim w mylnej informacji uzyskanej od innego spadkobiercy – ciotki Z. M. (2), co w połączeniu z młodym wiekiem wnioskodawcy, jego niezaradnością i brakiem większego doświadczenia życiowego oraz przeciętnym niskim stanem świadomości prawnej społeczeństwa, pozwalało uznać, że błąd wnioskodawcy nie był wynikiem niedołożenia należytej staranności. Ponadto błąd ten był błędem istotnym, bowiem gdyby wnioskodawca znał prawdziwy stan rzeczy, to rozsądnie oceniając, odrzuciłby spadek w terminie. Potwierdzeniem tego jest zamiar odrzucenia spadku przez wnioskodawcę niezwłocznie po tym, jak jego ciotka Z. M. (1) odrzuciła spadek w imieniu swoich małoletnich dzieci, a co miało miejsce 26 października. Nie bez znaczenia pozostaje również fakt, że już 2 listopada wnioskodawca wystąpił do sądu z wnioskiem „o przedłużenie terminu do odrzucenia spadku” , a zatem niezwłocznie po uzyskaniu informacji o upływie terminu do złożenia przez niego oświadczenia o odrzuceniu spadku po babci E. K..
Reasumując, wnioskodawca wykazał, że przyczyną niezłożenia przez niego w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłej E. K. był błąd w rozumieniu art. 84 KC Stąd też istniała podstawa do uwzględnienia jego wniosku o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku po E. K.. Postanowienie Sądu Okręgowego – II Wydział Cywilny Odwoławczy z dnia 18 lipca 2013 r. II Ca 273/13
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.