W przypadku niezłożenia oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku otwartego przed dniem 18 października 2015 r. zrównywał brak oświadczenia spadkobiercy z prostym przyjęciem spadku, zagrożenie dla jego interesów było bardzo poważne ze względu na nieograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe (por. art. 1031 § 1 KC). Rozwiązanie to właściwie od samego początku było przedmiotem krytyki – z biegiem czasu coraz intensywniejszej – jako rozmijające się z powszechnym poczuciem prawnym społeczeństwa, i stanowiące swoistą pułapkę zastawioną przez ustawodawcę na spadkobierców (por. w orzecznictwie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12 i z dnia 7 kwietnia 2016 r., III CSK 210/15), co w ostateczności doprowadziło do nowelizacji art. 1015 § 2 KC i przyjęcia znacznie dla spadkobiercy względniejszej reguły, że brak oświadczenia spadkobiercy jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Projektodawcy wyjaśniali, że dotychczasowe rozwiązania nie chronią należycie spadkobierców przed niespodziewaną odpowiedzialnością za długi spadkowe przewyższające wartość aktywów spadkowych, co wymaga ingerencji ustawodawcy celem uwzględnienia i sprawiedliwego zrównoważenia przeciwstawnych racji i interesów wierzycieli spadkowych oraz spadkobierców (Sejm VII Kadencji, nr druku 2707). Wszystko to nie może pozostawać bez wpływu na rygoryzm towarzyszący wykładni przepisów o uchyleniu się od skutków niezachowania terminu do odrzucenia spadku albo jego przyjęcia z dobrodziejstwem inwentarza.
Co do zasady miarodajne są tu przepisy o wadach oświadczenia woli, a więc w przypadku błędu – art. 84 KC. Pewne odrębności przewiduje wprost art. 1019 § 1 KC, a w przypadku uregulowanym w art. 1019 § 2 KC wynikają one także z tego, że spadkobierca uchyla się od skutków swego biernego zachowania (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04, z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12, Rejent 2014, nr 1, s. 167 i z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 85/11), które – jak już wyjaśniono – nie jest oświadczeniem woli. W rezultacie dla stwierdzenia błędu „co do treści czynności prawnej” (por. art. 84 § 1 zd. 1 KC) istotne jest mylne wyobrażenie o konsekwencjach niezłożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku. Co do zasady nie chodzi tu jednak o samo tylko, nieuzasadnione szczególnymi okolicznościami, mylne przekonanie spadkobiercy, iż jego bierne zachowanie nie oznacza przyjęcia spadku, zajęcie bowiem odmiennego stanowiska prowadziłoby w istocie do podważenia obowiązywania art. 1015 § 2 KC (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12; por. jednak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2016 r., III CSK 210/15). Natomiast niewątpliwie błędem „co do treści czynności prawnej’ jest błąd co do zakresu odpowiedzialności za długi, który może wynikać z mylnego wyobrażenia o stanie majątku spadkowego (stanie zadłużenia, por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2012 r., IV CSK 612/11).
O istotności tak rozumianego błędu (art. 84 § 2 KC) można mówić wtedy, gdy uzasadnione jest przypuszczenie, że gdyby spadkobierca nie działał pod jego wpływem i oceniał sprawę rozsądnie, złożyłby oświadczenie o odrzuceniu spadku albo jego przyjęciu z dobrodziejstwem inwentarza (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2012 r., IV CSK 612/11 i z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12).
Ze względu na to, że oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku nie jest składane innej osobie, lecz przed sądem, nie ma doń – i w konsekwencji także do skutków milczenia spadkobiercy – zastosowania reguła określona w art. 84 § 1 zd. 2 KC (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12). Natomiast w orzecznictwie przyjmuje się – z odwołaniem do istoty błędu prawnie doniosłego oraz potrzeby ochrony bezpieczeństwa prawnego osób trzecich (wierzycieli spadku, innych spadkobierców) – że o prawnie relewantnym błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy w jego ustalaniu, czy też inaczej, gdy „błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy” (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2012 r., IV CSK 204/12, i z dnia 17 czerwca 2014 r., I CSK 401/13, OSNC-ZD 2015, nr 3, poz. 49; postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04, z dnia 18 marca 2010 r., V CSK 337/09, Palestra 2010, n 5-6, s. 240, z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 85/11, z dnia 5 lipca 2012 r., IV CSK 612/11, z dnia 6 lipca 2012 r., V CSK 313/11, M.Pr.Bank. 2013, nr 10, s. 53, z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12, z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12, z dnia 7 kwietnia 2016 r., III CSK 210/15, z dnia 30 listopada 2017 r., IV CSK 28/17, i z dnia 15 maja 2018 r., II CSK 5/18, z dnia 15 maja 2018 r., II CSK 5/18, z dnia 6 listopada 2018 r., II CSK 213/18). Ocena w tym względzie powinna być dokonana na podstawie okoliczności konkretnego przypadku i uwzględniać przeciętny, raczej niezbyt wysoki, stan świadomości prawnej społeczeństwa (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12). Za wyraz niestaranności uznaje się w szczególności poprzestanie na pozbawionym jakichkolwiek konkretnych podstaw przypuszczeniu dotyczącym stanu majątku spadkowego (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04, z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12 i z dnia 30 listopada 2017 r., IV CSK 28/17) czy też niepodjęcie przez spadkobierców określonych, uzasadnionych w danej sytuacji działań (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04). Z drugiej strony zastrzega się, że powołanie się na błąd jest wyłączone tylko wtedy, gdy pomiędzy niedołożeniem należytej staranności a brakiem rozeznania co do przedmiotu spadku zachodzi związek przyczynowy, tzn. wtedy, gdy spadkobierca nie dochował należytej staranności polegającej na podjęciu uzasadnionych w danych okolicznościach działań, zmierzających do ustalenia stanu spadku, których podjęcie doprowadziłoby do takiego ustalenia i w konsekwencji – do uniknięcia błędu (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04, z dnia 18 marca 2010 r., V CSK 337/09, z dnia 6 lipca 2012 r., V CSK 313/11, z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12).
Sformułowanie niewyrażonej wprost w ustawie, dodatkowej przesłanki powołania się na błąd nie jest wolne od kontrowersji, a znaczna część doktryny kategorycznie sprzeciwia się tej koncepcji. Nawet jednak akceptując tę przesłankę, nie można zapominać, że stanowi ona część systemu, w którym art. 1019 § 2 KC równoważyć miał rygoryzm art. 1015 § 2 KC w pierwotnym brzmieniu. W konsekwencji przesłanka ta powinna być wykładana raczej zwężająco niż rozszerzająco i stosowana z ostrożnością, z pełnym poszanowaniem ram wytyczanych jej w orzecznictwie. Wymaga tego także wzgląd na konstytucyjną ochronę zaufania obywateli do Państwa i stanowionego przez nie prawa (bezpieczeństwa prawnego), wynikającą z zasady demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji).
Z punktu widzenia decyzji o przyjęciu albo odrzuceniu spadku istotna może być wiedza o całości długów spadkowych i ich rozmiarach, a wiedza jedynie o części z nich – albo możliwość łatwego uzyskania wiedzy o tej części długów – zwłaszcza jeżeli mają one pokrycie w aktywach spadkowych, nie uzasadnia oczekiwania, iż spadkobierca „profilaktycznie” odrzuci spadek (por. też postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 2005 r., IV CK 799/04 i z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12) albo przyjmie go z dobrodziejstwem inwentarza (pod rządem art. 1015 § 2 KC w pierwotnym brzmieniu), ani nie wyklucza możliwości powołania się na błąd w razie późniejszego ujawnienia się innych długów. Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 26 listopada 2019 r. IV CSK 398/18
[spacer]
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
