Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawnionym jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Powołany przepis określa wąski krąg osób potencjalnie uprawnionych do zachowku, uzależniając dodatkowo powstanie ich roszczenia od tego, by w konkretnym stanie faktycznym były one powołane do spadku z ustawy. Jeżeli ustalono, że osoby takie są uprawnione do zachowku, dalszej ocenie podlega czy w drodze spadkobrania otrzymały one cały należny im zachowek. Jeżeli nie, wówczas przysługuje im roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku, a jeżeli w wyniku dziedziczenia, zapisu czy darowizny uzyskały korzyść mniejszą niż należny im zachowek, przysługuje im roszczenie o uzupełnienie sumy potrzebnej do pokrycia zachowku. W pierwszej kolejności roszczenie o zachowek kierowane jest przeciwko spadkobiercom.
Określenie wartości zachowku wymaga ustalenia: wielkości udziału spadkowego, jaki przypadałby osobie uprawnionej do zachowku na podstawie ustawy, rodzaju ułamka, o którym stanowi art. 991 § 1 KC, wartości spadku według stanu z dnia jego otwarcia i cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku oraz ewentualnie wartości zaliczanej darowizny według stanu z chwili jej dokonania i cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku (tak między innymi Sąd Najwyższy w uchwale składu 7 sędziów z dnia 26 marca 1985 roku, III CZP 75/84, OSNCP 1985 rok, nr 10).
O wysokości zachowku decydują, zatem dwa czynniki: kwalifikacje osobiste uprawnionego (jego małoletniość lub trwała niezdolność do pracy) oraz wartość udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Pierwszą czynnością podejmowaną w celu obliczenia zachowku jest ustalenie wartości spadku. Chodzi o czystą wartość spadku (por. Elżbieta Skowrońska-Bocian, „Komentarz do kodeksu cywilnego” 2008 rok, s. 182, pkt 1; Adam Szpunar, „Uwagi o obliczaniu wysokości zachowku”, s. 14). Przy obliczaniu substratu zachowku bierze się pod uwagę wszystkie prawa majątkowe należące do spadku według ich stanu w chwili otwarcia spadku. W przypadku wierzytelności nie uwzględnia się w związku z tym narosłych od tej daty odsetek (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 kwietnia 1997 roku, I CKU 30/97, OSNC 1997 rok, Nr 10, poz. 149; zgodnie z art. 207 KC w związku z art. 1035 KC, przypadają one spadkobiercom w stosunku do wielkości udziałów). Przedmiotów nabytych po otwarciu spadku przez spadkobierców zarządzających spadkiem również nie bierze się pod uwagę. Przy określaniu wartości stanu czystego spadku, od aktywów należy odjąć pasywa istniejące w chwili otwarcia spadku, łącznie z zobowiązaniami podatkowymi (por. Adam Szpunar, „Uwagi o obliczaniu wysokości zachowku”, s. 23 i 24).
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 2004 roku (II CK 444/02, OSP 2007 rok, Nr 4, poz. 51, s. 301), podsumował, iż obliczając zachowek, przeprowadza się następujące operacje: ułamek określający udział spadkowy, stanowiący podstawę do obliczenia zachowku (ustalony na podstawie art. 931 KC i nast. i skorygowany stosownie do art. 992 KC), mnoży się przez dwie trzecie lub jedną drugą (w zależności od kwalifikacji personalnych uprawnionego określonych w art. 991 § 1 KC), uzyskany zaś w ten sposób ułamek mnoży się przez wartość substratu zachowku (tę zaś ustala się stosownie do postanowień art. 993-995 KC).
W sprawie o zachowek rolą powoda jest wykazanie składu i wartości majątku spadkowego według stanu z daty otwarcia spadku, a cen z daty orzekania, tak aby Sąd dysponował materiałem dowodowym pozwalającym na ustalenie składu i wartości spadku, a także stanu czynnego spadku. Natomiast, jak przyjmuje się w orzecznictwie, w sprawie o zachowek rolą sądu nie jest zarządzenie dochodzeń w celu uzupełnienia lub wyjaśnienia twierdzeń stron i wykrycia środków dowodowych pozwalających na ich udowodnienie ani też sąd nie jest zobowiązany do przeprowadzenia z urzędu dowodów zmierzających do wyjaśnienia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (tak między innymi Sąd Okręgowy dla Warszawy – Pragi w Warszawie w wyroku z dnia 6 listopada 2019 roku, I C 5/17, opubl. L.).
Stosownie do przepisu art. 993 KC, przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Przy ustalaniu prawa do zachowku dolicza się do spadku darowizny uczynione przez spadkodawcę, z pewnymi wyjątkami. Doliczeniu do spadku nie podlegają drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach. Z zasady więc chodzi o darowizny o niewielkiej wartości wręczane z różnych okazji, przy czym dokonywanie oceny powinno odbywać się przy uwzględnieniu sytuacji majątkowej stron umowy darowizny (art. 994 § 1 KC). Doliczeniu nie podlegają także darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku dokonane przed więcej niż dziesięcioma laty, licząc wstecz od otwarcia spadku (art. 994 § 1 KC). Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego (art. 994 § 2 KC). Przy zaliczaniu na poczet zachowku nie ma znaczenia przedmiot darowizny i cel, w jakim została ona dokonana (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 2011 roku, III CZP 136/10, Lex nr 844761).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Siostra E. S. żądała od pozwanego brata A. M. kwoty 100 000 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia powództwa. W uzasadnieniu wskazała, że żądana kwota obejmuje zachowek należny jej po matce M. M. (1), zmarłej w dniu (…) r. Spadek po zmarłej nabył w całości pozwany na podstawie testamentu, a w jego skład wchodzi udział w wysokości 4/6 w prawie własności nieruchomości położonej w W., gm. G.. Według powódki wartość całej nieruchomości wynosi 600 000 zł, zaś wartość udziału stanowiącego spadek – 400 000 zł. W przypadku dziedziczenia ustawowego powódka dziedziczyłaby spadek w ½ części, zatem wartość zachowku wynoszącego połowę udziału spadkowego, jaki przypadłby jej w przypadku dziedziczenia ustawowego wynosi kwotę 100 000 zł. Wniesienie pozwu jest natomiast konieczne, gdyż powódka nie otrzymała tego zachowku w żadnej postaci.
Pozwany A. M. uznał powództwo do kwoty 42 000 zł. W uzasadnieniu podniósł, że nie przeczy faktom przywoływanym w pozwie, poza kwestią wartości spadku, albowiem na potrzeby postępowania podatkowego związanego ze spadkobraniem po ojcu C. M., zarówno powódka jak i on złożyli deklaracje, na podstawie których w decyzji podatkowej z dnia (…). przyjęto wartość całej nieruchomości na kwotę 252 000 zł, jako odpowiadającą jej wartości rynkowej. Wskazał, że jest rencistą i dodatkowo utrzymuje się pracy na niepełnym etacie jako nauczyciel. W związku z tym nie dysponuje jednorazowo kwotą, którą miałby zapłacić tytułem zachowku, co uzasadnia jego wniosek o jej rozłożenie na raty. Podkreślił nadto, że przed wytoczeniem powództwa nie było między stronami wiążących rozmów o zachowku, powódka zgłaszała natomiast żądanie przekazania jej części nieruchomości.
Poza sporem było, że spadek po M. M. (1) na podstawie testamentu nabył w całości pozwany brat powódki, przy czym spadek po niej przyjął bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe. Gdyby powołanie do spadku nastąpiło na podstawie ustawy, w myśl art. 931 § 1 KC powódka, jako córka M. M. (1), dziedziczyłaby w zbiegu z pozwanym (gdyż pozostałe dzieci spadkodawczyni nie dożyły otwarcia spadku) – 1/2 część tego spadku. Wątpliwości nie budzi skład spadku, obejmującego udział w wysokości 4/6 w prawie własności nieruchomości wymienionej powyżej.
Nie kwestionowano nadto, że obie strony w toku postępowania podatkowego wartość udziału w wysokości ½ w tej nieruchomości ostatecznie zgodnie podały na kwotę 126 000 zł, co oznacza, że suma tych udziałów, składając się na wartość całej nieruchomości wyniosłaby co najmniej 252 000 zł.
W konsekwencji, na gruncie zaoferowanego przez strony materiału dowodowego można przyjąć, że wartość spadku, która powinna stanowić podstawę do obliczenia należnego powódce zachowku, odpowiada wartości 4/6 udziałów we własności całej nieruchomości, tj. 4/6 z kwoty 252 000 zł.
Skoro wartość całej nieruchomości wskazano na kwotę 252 000 zł, w braku innych dowodów można uznać, że stanowiący spadek udział w wysokości 4/6 w prawie własności tej nieruchomości wynosi 4/6 z tej kwoty, tj. 168 000 zł.
Skoro powódka nie dziedziczyła na podstawie ustawy i nie otrzymała należnego jej zachowku w żadnej formie (czemu pozwany nie zaprzeczał), po jej stronie zaktualizowało się przewidziane w art. 991 § 2 KC roszczenie przeciwko spadkobiercom o zapłatę sumy pieniężnej odpowiadającej ½ wartości udziału spadkowego, jaki przypadłby jej w razie dziedziczenia ustawowego, tj. 1/4 wartości spadku (1/2 z ½ spadku). Ponieważ wartość całego spadku podlegająca uwzględnieniu przy obliczaniu zachowku wyniosła 168 000 zł, oznacza to, że powódce należy się zachowek w kwocie 42 000 zł (1/4 z 168 000 zł). Z tych względów, w oparciu o art. 991 § 1 i 2 KC na rzecz powódki należało zasądzić z tytułu zachowku kwotę 42 000 zł. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 1 grudnia 2014 r. I C 364/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
