Zgodnie z przepisem art. 991. § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.
Zgodnie natomiast z przepisem art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Przepis art. 1000 § 2 KC stanowi zaś, że jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Zauważyć należy, że jeżeli uprawniony do zachowku jest jednocześnie spadkobiercą dziedziczącym spadek z mocy testamentu wobec czego nie może realizować uprawnienia o zachowek na podstawie art. 991 § 2 KC, to nie oznacza to, że nie przysługuje jej żadne roszczenie. Jeżeli spadkodawca dokonał na rzecz określonej osoby darowizny, której przedmiot obejmuje cały spadek, to w grę wchodzi roszczenie uprawnionego o zachowek w stosunku do osoby obdarowanej na podstawie art. 1000 KC, mające charakter „awaryjny” w tym sensie, że aktualizuje się „jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku” (wyr. SN z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07). Przysługuje zatem roszczenie o uzupełnienie zachowku ( art. 991 § 2 KC), w sytuacji gdy na skutek darowizn wartość majątku spadkowego jest równa zeru lub znikoma w stosunku do wartości uczynionych darowizn. Z taką sytuacją mamy do czynienia w przedmiotowej sprawie z uwagi na to, iż na skutek dokonania przez spadkodawczynię darowizny wartość majątku spadkowego w porównaniu z wartością uczynionej darowizny jest znikoma.
Odpowiedzialność osób obdarowanych z tytułu roszczeń o zachowek jest jednak zróżnicowana, jej zakres zależy bowiem od tego, czy osoba obdarowana jest jednocześnie osobą uprawnioną do zachowku po spadkodawcy, czy też nie. Należy jednak podkreślić, że w każdym przypadku chodzi o darowiznę doliczaną do spadku, stąd też rozstrzygające znaczenie dla ustalenia kręgu osób zobowiązanych na podstawie art. 1000 § 1 i 2 KC będą miały ustalenia poczynione na podstawie kryteriów zawartych w art. 993-994 KC
Przepis art. 993 KC stanowi zaś, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Zgodnie z przepisem art. 994. § 1 KC przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Tym samym darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku są doliczane do spadku, jeżeli od chwili ich dokonania do chwili otwarcia spadku nie upłynęło 10 lat. Darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania (wyr. SA w Białymstoku z dnia 1 czerwca 2004 r., I ACa 285/04, OSAB 2004, z. 3, poz. 3; wyr. SA w Białymstoku z dnia 12 listopada 1996 r., I ACr 308/96, OSA 1997, z. 11-12, poz. 68). Jeżeli chodzi o spadkobierców, to doliczenie darowizny do spadku jest niezależne od tytułu powołania do spadku (ustawa, testament), jak też od tego, czy spadkobierca obdarowany jest jednocześnie osobą uprawnioną do zachowku. Przy zaliczaniu na poczet zachowku nie ma znaczenia przedmiot darowizny i cel, w jakim została ona dokonana (post. SN z dnia 30 marca 2011 r., III CZP 136/10).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powód K. L. wniósł pozew o zasądzenie od pozwanej D. G. 145.000 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia doręczenia pozwu do dnia zapłaty. W uzasadnieniu żądania wskazał, że jest przyrodnim bratem D. G. i M. T. i wraz z nimi należy do kręgu spadkobierców ustawowych po ich zmarłej babci B. J.. Wyjaśnił, że B. J. miała jednego syna, S. T. (1), który miał troje dzieci: pozwaną i M. T., które były dziećmi małżeńskimi oraz powoda pochodzącego z nieformalnego związku. K. L. wskazał, że spadek po B. J. w całości nabyła pozwana na mocy testamentu, wobec czego jest on uprawniony do zachowku. Podał, że w skład spadku wchodził udział ½ we własności nieruchomość w P. przy ul. (…), zabudowana kamienicą wartą 2.000.000 zł. Zaznaczył, że spadkodawczyni posiadała również w chwili śmierci w swoim mieszkaniu ponad 1 kg złota i dużą ilość gotówki. Podkreślił, że przedmioty te zostały zabrane przez pozwaną, która zaspokoiła z nich roszczenie swej siostry o zachowek, uiszczając na jej rzecz 20.000 zł, nadto zaś D. G. sfinansowała z tych przedmiotów majątkowych remont kamienicy, który odbył się w latach 2012-2013. Powód zaznaczył, że środki na remont i spłatę siostry musiały pochodzić z majątku B. J., gdyż D. G. nie miała własnych oszczędności, utrzymywała się z zasiłków z pomocy społecznej i alimentów, nadto zaś nadużywała alkoholu. Zdaniem K. L., pozwana uzyskiwała też od swojej babci regularnie darowizny w kwotach po ok. 1.000 zł miesięcznie. Powód nadmienił również, że pozwana wraz ze swoim konkubentem wpłynęła na spadkodawczynię przed jej śmiercią i nakłoniła ją do zmiany testamentu i zapisania całego majątku D. G., przy czym miało to miejsce bezpośrednio po wyjściu spadkodawczyni ze szpitala psychiatrycznego.
Legitymacja czynna powoda wynikała zatem z art. 991 § 1 KC Między stronami bezspornym również było, że do kręgu spadkobierców ustawowych po zmarłej B. J. należały 3 osoby: powód, pozwana oraz M. T.. K. L. był więc uprawniony do domagania się połowy tego, co by mu przypadło z dziedziczenia ustawowego, a zatem 1/6 wartości spadku (1/2 x 1/3).
Powód nie wykazał, by do spadku po jego zmarłej babci wchodziły inne składniki majątkowe poza udziałem ½ we własności nieruchomości położonej w P. przy ul. (…). Należy podkreślić, że zgodnie z art. 6 KC to na powodzie spoczywał ciężar udowodnienia prawdziwości jego twierdzeń, a zatem w szczególności tego, że B. J. miała oszczędności w kwocie 70.000 zł oraz złoto warte 156.000 zł, nadto zaś, że przekazywała ona na rzecz swej wnuczki co miesiąc po 1.000 zł miesięcznie i t przez okres 10 lat przed swoją śmiercią.
Powód nie wykazał, by B. J. była osobą majętną, w szczególności, by zgromadziła ona za swego życia oszczędności oraz złoto. Sąd ustalił, że spadkodawczyni utrzymywała się wyłącznie z emerytury w wysokości 1.500 zł i nie miała żadnych innych źródeł przychodu. K. L. nie wykazał w szczególności, by jego babcia osiągała dodatkowe dochody z wynajmu lokalu użytkowego znajdującego się na parterze kamienicy. Na tę okoliczność wskazały wprawdzie w swych zeznaniach M. L. i S. T. (2), jednakże Sąd uznał, że ze względu na tendencyjność zeznań obu tych osób nie mogą być one wystarczającym dowodem dla ustalenia tej okoliczności. Pozwana z kolei twierdziła konsekwentnie, że lokal użytkowy był wynajmowany jedynie za życia B. J., zaś po jego śmierci nie był oferowany na wynajem, gdyż wymagał remontu. Taką wersję zdarzeń przedstawił również partner pozwanej, J. G.. D. G. twierdziła ponadto, że lokal użytkowy został ponownie wynajęty dopiero po śmierci babci. Ta wersja zdarzeń znajdowała swoje potwierdzenie w deklaracjach podatkowych nadesłanych przez Naczelnika Urzędu Skarbowego w S.. Z dokumentów tych wynikało bowiem, że B. J. nie deklarowała dochodu z najmu lokalu użytkowego.
Na skromny status życia spadkodawczyni wskazywały również zeznania S. T. (2), która z jednej strony twierdziła, że B. J. była osobą majętną, z drugiej zaś przyznała, że przez kilkanaście lat zmarła nie wymieniła mebli, ani sprzętów w swym domu, nigdy nie jeździła na wakacje, a jej mąż posiadał jedynie F. (…). O tym, że stopa życiowa B. J. odpowiadała dochodom „standardowego emeryta”, jak trafnie wskazała świadek Z. B., świadczy również to, że spadkodawczyni w ostatnich latach życia zaciągała pożyczki konsumenckie na kwoty rzędu 3.000-4.000 zł, które spłacała w aratach po 200-300 zł. Dorabiała sobie również sprzedażą jajek i przetworów. Koszty życia pozwanej musiały przy tym w zasadzie wyczerpywać jej dochody, bowiem z kwoty 1.500 zł opłacała ona zakup lekarstw, żywności, artykułów higienicznych, spłatę pożyczki oraz partycypowała w kosztach utrzymania domu.B. J. nie miała zatem możliwości ani czynić ze swoich dochodów oszczędności, które deponowałaby na rachunkach bankowych, ani też by przekazywać darowizny na rzecz swej wnuczki w kwotach po 1.000 zł miesięcznie.
W ocenie Sądu, wiarygodne w tym zakresie były zeznania D. G., która podała, że wraz z babcią starały się sobie nawzajem pomagać, co oznaczało, że raz jedna wsparła finansową drugą, a innym razem odwrotnie. Pozwana zeznała, że babcia, gdy kupowała jedzenie, to dla wszystkich domowników, pomagała też w kupnie wyprawek dla dzieci pozwanej. Tego typu pomoc finansową należy jednakże uznać za drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach społecznych. W rodzinach wielopokoleniowych typowa jest bowiem sytuacja, w której seniorzy przekazują drobne kwoty pieniędzy swoim wnukom czy prawnukom, by mogły one za to zakupić sobie np. książki, słodycze, ubrania czy zabawki. Z zeznań D. G. wynikało natomiast, że babcia pomagała jej właśnie w tego typu sytuacjach, kupując np. żywność dla wszystkich domowników, z którymi wspólnie się stołowała, lub kompletując wyprawki szkolne dla swych prawnuków. Tego rodzaju darowizn nie można było natomiast traktować jako darowizn „zaliczanych” na czystą wartość spadku, gdyż są one objęte wyjątkiem przewidzianym w art. 994 § 1 KC
W kontekście tych ustaleń wysoce nieprawdopodobną okazała się teza powoda, by jego babcia zgromadziła znaczną ilość złota oraz oszczędności. K. L. nie wykazał prawdziwości swych twierdzeń, bowiem jedynym dowodem na tę okoliczność były zeznania jego matki, którym Sąd odmówił wiary. Znamienne jest przy tym, że okoliczności tych nie potwierdziła nawet S. T. (2), której zeznania były wyraźnie intencjonalne i ukierunkowane na przedstawienie B. J. jako osoby majętnej. S. T. (2) zeznała ostatecznie, że choć bywała u zmarłej, to nie widziała u niej złota poza tym, co B. J. nosiła na sobie, przy czym w ostatnich latach życia miały to być jedynie kolczyki i to niekoniecznie złote (świadek zastrzegła, że mogły być z tombaku).
Wobec powyższego, Sąd przyjął, że jedynym składnikiem majątkowych wchodzącym do spadku po B. J. był udział ½ we własności nieruchomości w P. przy ul. (…). Strony były w sporze także co do tego, jaka jest wartość tej nieruchomości. Zdaniem powoda, wynosi ona 2.000.000 zł, według pozwanej natomiast jedyni 250.000 zł. Okoliczność tę Sąd ustalił w oparciu o dowód z opinii biegłego rzeczoznawcy majątkowego, który oszacował aktualną wartość nieruchomości na kwotę 509.314 zł. Wartość ta odnosiła się jednak nie do stanu z dnia otwarcia spadku, lecz do stanu z dnia dokonania wyceny. Zgodnie natomiast z art. 995 § 1 KC, wartość spadku należało ustalić według cen aktualnych i według stanu z dnia otwarcia spadku. Pozwana słusznie zatem domagała się odjęcia od aktualnej wartości nieruchomości wartości poczynionych przez nią i jej konkubenta nakładów w okresie od śmierci B. J. do września. Biegły wyliczył, że wartość owych nakładów – zarówno materiałowych, jak i robocizny, wyniosła 83.744 zł. Wartość nieruchomości na dzień otwarcia spadku wynosiła zatem 425.570 zł, co oznacza, że wartość udziału ½ w jej własności odpowiadała kwocie 212.785 zł. Jak wskazano powyżej, powodowi przysługiwał zachowek w wysokości 1/6 wartości spadku, a zatem na jego rzecz należało zasądzić od pozwanej 35.464,17 zł (1/6 x 212.785 zł). Wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu – I Wydział Cywilny z dnia 13 maja 2016 r. I C 1078/14
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
