Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (§ 1). Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Jednakże gdy spadkobiercą jest osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (§ 2). Z powyższego wynika, że sześciomiesięczny termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest terminem zawitym prawa materialnego, z którego upływem ustawa wiąże wygaśnięcie uprawnienia do dokonania takiej czynności. Dla spadkobiercy ustawowego początek biegu tego terminu będzie z reguły tożsamy z dniem powzięcia wiadomości o śmierci spadkobiercy (art. 924 KC, 925 KC), jako że już wówczas wiedział on o swoim powiązaniu ze spadkodawcą, a więc znał układ stosunków rodzinnych, na których opiera się powołanie go w odpowiedniej kolejności na spadkobiercę ustawowego (art. 931 i n. KC).
W myśl art. 1019 § 1 KC jeżeli oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu lub groźby, stosuje się przepisy o wadach oświadczenia woli z następującymi zmianami: 1) uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia powinno nastąpić przed sądem; 2) spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Wedle zaś § 2 i 3 wskazanego artykułu spadkobierca, który pod wpływem błędu lub groźby nie złożył żadnego oświadczenia w terminie, może w powyższy sposób uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
Konstrukcja uchylenia się od skutków prawnych złożonego pod wpływem błędu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 1019 § 1 KC) została rozciągnięta na sytuacje, w których pod wpływem błędu spadkobierca nie złożył żadnego oświadczenia w terminie (art. 1019 § 2 KC), a więc takie, w których w istocie spadkobierca uchyla się nie od skutków prawnych swego oświadczenia, lecz od skutków biernego zachowania się – niezłożenia oświadczenia. W tych wypadkach skuteczne uchylenie się od skutków niezłożenia oświadczenia w terminie powoduje wyłączenie działania fikcji przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza, wynikającej z art. 1015 § 2 zd. 1 KC
Oświadczenie dotyczące spadkobrania jest jednostronną czynnością prawną, do której mają zastosowanie przepisy ogólne o wadach oświadczenia woli dotyczące błędu lub groźby (art. 84 i 87 KC, ze zm. wynikającymi z art. 1019 KC). Spadkobierca może zatem uchylić się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, jeżeli takie zachowanie było konsekwencją błędu prawnie istotnego co do przedmiotu spadku, a do uchylenia się dojdzie przed sądem, który dokonuje jego zatwierdzenia i jednocześnie złoży oświadczenie, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca.
Oświadczenie o uchyleniu się od tych negatywnych skutków powinno być złożone, zgodnie z art. 88 § 2 KC przed upływem roku od wykrycia błędu. Sąd dokonuje kontroli dopuszczalności uchylenia się od skutków oświadczenia woli, jak i niezłożenia wymaganego oświadczenia, pod kątem spełnienia ustawowych przesłanek. Powołanie się przez spadkobiercę, na działanie pod wpływem błędu wymaga wykazania, że błąd był istotny, dotyczył czynności prawnej i znajduje usprawiedliwienie w okolicznościach sprawy.
W literaturze i orzecznictwie Sądu Najwyższego stan niewiedzy spadkobiercy o długach obciążających dany spadek określa się w różny sposób. Wskazuje się na błąd co do „przedmiotu spadku”, „stanu spadku”, „stanu majątku spadkowego”, „istotnych właściwości spadku” i innych (W. Borysiak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz., red. K. Osajda, 2017 r., Legalis). Mylne wyobrażenie spadkobiercy o stanie spadku może odnosić się do samego faktu istnienia długów spadkowych oraz ich wysokości. Błąd istotny spadkobiercy co do stanu spadku można ogólnie ująć jako taki błąd, który uzasadniałby przypuszczenie, że gdyby składający nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia oznaczonej treści. Oświadczenie o przyjęciu spadku po określonym spadkobiercy łączy się z reguły z przekonaniem, że dojdzie do powiększenia majątku spadkobiercy w wyniku dziedziczenia lub przynajmniej do niepogorszenia jego sytuacji majątkowej.
O błędzie co do przedmiotu spadku można mówić wtedy, gdy brak wiedzy o rzeczywistym stanie majątku spadkowego nie jest wynikiem braku staranności po stronie spadkobiercy, czy też inaczej, gdy „błąd jest usprawiedliwiony okolicznościami sprawy” (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 85/11, L.). W orzecznictwie wskazuje się również, że niewiedza spadkobiercy o stanie spadku – pomimo podjętych odpowiednich, możliwych działań – może być uznana za błąd istotny (postanowienie z dnia 5 lipca 2012 r., IV CSK 612/11, OSNC 2013, Nr 3, poz. 39). W przytoczonym powyżej postanowieniu z dnia 1 grudnia 2011 r., I CSK 85/11, Sąd Najwyższy wskazał nadto, że wieloletni brak bliższych kontaktów syna z ojcem, konflikt z innymi krewnymi spadkodawcy, o czym świadczy chociażby niepoinformowanie przez nich syna o śmierci ojca, zorganizowanie pogrzebu bez udziału syna spadkodawcy sprawia, że nie można postawić uczestnikowi zarzutu braku wiedzy o stanie spadku będącego wynikiem braku z jego strony należytej staranności. Stwierdzenie, że spadkobierca, który nie złożył żadnego oświadczenia w przedmiocie nabycia lub odrzucenia spadku, nie dołożył należytej staranności w celu pozyskania wiedzy o stanie spadku (art. 1019 § 2 KC), powinno być poprzedzone oceną okoliczności konkretnej sprawy i ustaleniem, jakich aktów staranności można było od niego wymagać (tak postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 172/12).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Złożony przez K. S., M. Z. oraz I. L. (1) wniosek o zatwierdzenie uchylenia się od skutków prawnych niezłożenia w terminie oświadczenia o odrzuceniu spadku po zmarłym ojcu I. L. (2) zasługiwał na uwzględnienie. Powyższy stan faktyczny Sąd ustalił w oparciu o zaoferowany przez wnioskodawczynie materiał dowodowy w postaci dowodów z dokumentów oraz ich przesłuchania. Sąd nie znalazł podstaw by odmówić wiary przesłuchaniu wnioskodawczyń, ich zeznania były bowiem spójne, logiczne korespondowały ze sobą oraz z przedłożonymi dokumentami.
Mając na względzie powyższe rozważania prawne oraz okoliczności faktyczne ustalone przez Sąd na podstawie dowodów z dokumentów urzędowych – aktów stanów cywilnego, korzystających z domniemania autentyczności dokumentu oraz domniemania prawdziwości danych zawartych w dokumencie, jak również na podstawie przesłuchania wnioskodawczyń, Sąd uznał, że wnioskodawczynie nie złożyły oświadczenia o odrzuceniu spadku w terminie sześciu miesięcy od chwili dowiedzenia się o śmierci ojca, co nastąpiło w tym samym dniu, oświadczenie takie złożone zostało przed Sądem w toku postępowania, jednakże wcześniejsza bierność wnioskodawczyń wynikała z pozostawania w doniosłym i istotnym błędzie co do stanu majątkowego spadkodawcy.
Jak wynika z przesłuchania wnioskodawczyń, ich relacje z ojcem były bardzo trudne. Wnioskodawczyni I. L. (1) w zasadzie od wyprowadzki z domu po ukończeniu szkoły podstawowej nie utrzymywała z ojcem kontaktów, widziała go tylko raz na ślubie siostry. Ojciec nie interesował się jej życiem ani życiem jej rodziny. Ojciec przez lata nadużywał alkoholu, co stanowiło główną przyczynę ograniczonych kontaktów i trudnych relacji ze wszystkimi córkami. Wnioskodawczynie nie miały szczegółowych informacji o życiu ojca, nie wiedziały, z czego się utrzymuje, jedynie K. S., która okresowo zamieszkiwała w lokalu przy ul. (…) we W. wraz z ojcem, wiedziała o zadłużeniach związanych z najmem lokalu komunalnego oraz mediami, które to zadłużenie zostało przez nią uregulowane.
W ocenie Sądu wnioskodawczynie dołożyły należytej staranności w podjęciu działań mających na celu ustalenie rzeczywistego składu majątku spadkowego, w szczególności ustalenia, czy majątek ten nie był obarczony długami. Podstawę tezy o niedołożeniu należytej staranności powinna stanowić ocena uwzględniająca konkretne okoliczności sprawy nieodzowne do ustalenia, jakich aktów staranności można było wymagać od strony. Jak wynika z uzasadnienia orzeczenia Sądu Najwyższego wydanego w sprawie o sygn. akt IV CK 799/04 w dniu 30 czerwca 2005 r., dopiero niepodjęcie określonych, uzasadnionych w danej sytuacji, działań mogłoby prowadzić do oceny o niedołożeniu przez spadkobiercę należytej staranności wyłączającej skuteczne powołanie się na błąd, co do przedmiotu spadku. Skuteczność powołania się na błąd, co do przedmiotu spadku można wyłączyć wtedy, gdy spadkobierca nie dochował należytej staranności polegającej na podjęciu uzasadnionych w danych okolicznościach działań, zmierzających do ustalenia stanu spadku, których podjęcie doprowadziłoby do takiego ustalenia i w konsekwencji – do uniknięcia błędu.
Sąd miał na uwadze, że wnioskodawczynie, zdając sobie sprawę z trybu życia ojca, dochowały należytej staranności w uzyskaniu pełnej wiedzy o stanie spadku. W okolicznościach sprawy istotne jest, iż do chwili odebrania przez K. S. pisma Komornika Sądowego z dnia 10 lutego 2017 r. nie zaszły żadne okoliczności, które mogłyby u wnioskodawczyń wzbudzić przekonanie, iż ojciec pozostawił po sobie jakieś długi, wnioskodawczynie bowiem starały się w sposób kompleksowy sprawdzić ewentualny stan zadłużeń po zmarłym ojcu – przeszukały jego rzeczy, udały się do operatora sieci komórkowej, w której ojciec miał telefon na kartę, udały się na nawet do dwóch banków. Sąd uznał, iż wnioskodawczynie nie posiadały wiedzy o rzeczywistym stanie spadku, a niezłożenie przez nie w przepisanym terminie stosownego oświadczenia spadkowego było spowodowane przekonaniem, że spadkodawca nie posiadał długów. Podkreślić również należy, że wnioskodawczynie bezzwłocznie podjęły działania mające na celu zatwierdzenie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku.
Zdaniem Sądu zgromadzony w sprawie materiał dowodowy potwierdza stanowisko wnioskodawczyń, że o rzeczywistym stanie spadku, tj. o długach spadkowych ojca dowiedziały się dopiero po otrzymaniu pisma Komornika Sądowego w marcu 2017 r., a zatem już po upływie sześciomiesięcznego terminu przewidzianego przez ustawodawcę na złożenie oświadczenia spadkowego, jak również, że wnioskodawczynie pozostawały w błędnym, aczkolwiek usprawiedliwionym okolicznościami przekonaniu co do stanu spadku. Mając to na uwadze, Sąd uznał, iż wnioskodawczynie spełniły przesłanki wynikające z art. 1019 KC w zw. art. 88 § 2 KC: oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych złożyły w terminie roku od wykrycia błędu – dowiedzenia się o rzeczywistym stanie spadku, oświadczenie to złożyły przez Sądem wraz z równoczesnym oświadczeniem o odrzuceniu spadku. Postanowienie Sądu Rejonowego – VIII Wydział Cywilny z dnia 6 lutego 2018 r. VIII Ns 138/17
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
