Obowiązywanie zasady swobody testowania oznacza, że spadkodawca może ustanowić spadkobiercą całego swojego majątku osobę spoza kręgu najbliższych krewnych. Powstaje zatem konieczność ustawowego zabezpieczenia interesów osób najbliższych spadkodawcy. Ochrona ta może być ukształtowana w dwojaki sposób: jako system rezerwy i jako system zachowku.
Uprawnienie do zachowku oparte jest na istnieniu bliskiej więzi rodzinnej między spadkodawcą a uprawnionym. Ustawa zakreśla w związku z tym krąg uprawnionych podmiotów stosunkowo wąsko. Podstawę prawną zgłoszonego w sprawie powództwa stanowi art. 991 KC zgodnie z którym do zachowku uprawnieni są: zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Żaden z przepisów w tytule IV księgi czwartej kodeksu cywilnego nie przewiduje możliwości obniżenia wierzytelności z tytułu zachowku. Pomimo tego, że zachowek stanowi minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy ustawowemu, to nie ma jednak usprawiedliwionych podstaw do wyłączenia w wyjątkowych wypadkach dopuszczalności obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 z KC w szczególności przy uwzględnieniu drugiej z wymienionych w tym przepisie klauzul, a mianowicie klauzuli zasad współżycia społecznego (vide: uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 maja 1981 r. (…), OSNC 1981, nr 12, poz. 228, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 stycznia 2001 r. (…)).
W doktrynie i orzecznictwie konsekwentnie wskazuje się iż zakres zastosowania powyższego przepisu powinien być jednak stosunkowo wąski, bowiem ocena sądu, czy żądanie zapłaty sumy odpowiadającej wysokości zachowku stanowi nadużycie prawa podmiotowego, nie powinna pomijać, że prawa osoby uprawnionej do zachowku wynika z ustawy i służą urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma wobec swoich najbliższych (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004 r., (…), PiP 2006, z.6, s.111). Względy te nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny o nadużyciu prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku, która nie może opierać się jedynie na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej zasad współżycia (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 31 marca 2011 r., (…), OSAB 2011, z.1, poz. 21). Zatem obniżenie wysokości zachowku może więc mieć miejsce w przypadkach zupełnie wyjątkowych. W doktrynie wskazuje się, że już samo pozbawienie uprawnionego do zachowku korzyści ze spadku w drodze dziedziczenia jest dla niego okolicznością krzywdzącą i dolegliwą, a stanu tego nie powinno jeszcze pogłębiać ograniczenie możliwości realizacji roszczeń z tytułu zachowku.
Wysokość samego zachowku określa art. 991 § 1 KC i wynosi on połowę wartości udziału, jaki przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, natomiast, jeżeli uprawniony do zachowku jest osobą małoletnią albo trwale niezdolną do pracy, wysokość ta wynosi dwie trzecie wartości tego udziału. Udział spadkowy stanowiący podstawę do obliczenia zachowku ustala się dla każdego uprawnionego na podstawie przepisów ogólnych (art. 931 KC i innych) z uwzględnieniem zasady ustalonej w art. 992 KC i udział ten mnoży się następnie przez jedną drugą lub dwie trzecie. Samo zaś obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej według cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 1985 roku, (…), OSNC 1986, nr 3, poz. 24 i uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 marca 1985 roku, (…), OSNC 1985, nr 10, poz. 147).
W wyroku dnia 13 czerwca 2013 roku, wydanym w sprawie (…), Sąd Najwyższy stwierdził, że instytucja zachowku służy ochronie interesów majątkowych najbliższych członków rodziny spadkodawcy, wymienionych w art. 991 § 1 KC poprzez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w powołanym przepisie ułamkowi wartości ich udziału w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Powyższe założenia nakazują szczególną ostrożność przy podejmowaniu oceny co do sprzeczności z zasadami współżycia społecznego i tym samym nadużycia prawa żądania zapłaty sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości zachowku. W szczególności formułowany w tym zakresie zarzut nie może jedynie opierać się jak ma to miejsce w tej sprawie, na ogólnym odwołaniu się do klauzuli generalnej współżycia społecznego, bez wskazania i co najważniejsze wykazania jakie konkretnie zasady mieszczące się w zakresie tej klauzuli zostały naruszone. Co więcej, jak trafnie wskazuje się w orzecznictwie, istniej ogólne domniemanie, że osoba uprawniona korzysta z prawa podmiotowego w sposób legalny, zasługujący na ochronę prawną. Z tych względów kwestionujący takie uprawnienie, zgodnie z regułą z art. 6 KC, obowiązany jest wykazać racjonalne przesłanki podnoszonego zarzutu (wyrok SN z 9 lipca 2008 r. (…) wyrok SN z 19 grudnia 2007 r. (…)).
Sprzeczność z zasadami współżycia społecznego zachodzi tylko wówczas, gdy w świetle reguł lub wartości moralnych powszechnie społecznie akceptowanych żądanie zapłaty należności z tytułu zachowku musiało być ocenione negatywnie. Z uwagi na charakter zachowku pozbawienie go na podstawie art. 5 KC musi zatem sankcjonować wyłącznie rażące przypadki nadużycia tego prawa (por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 2004 r. (…) oraz z 25 stycznia 2001 r. (…)).
Niezależnie jednak od powyższych rozważań zwrócenia w tym miejscu uwagi wymaga również, odwołując się do poglądu wyrażonego w piśmiennictwie, że o nadużyciu prawa przez żądanie zapłaty zachowku mogą decydować jedynie okoliczności istniejące w płaszczyźnie „uprawniony – spadkobierca’’. Nie można bowiem abstrahować od faktu, że wyłączenia prawa do zachowku, z uwagi na niewłaściwe postępowanie w stosunku do spadkodawcy, dokonuje on sam na drodze wydziedziczenia. Okoliczności występujące na linii uprawniony – spadkodawca nie są oczywiście pozbawione znaczenia, jednak mogą zostać uwzględnione tylko jako dodatkowe, potęgujące stan sprzeczności z kryteriami nadużycia prawa. Samodzielnie nie mogą dawać podstawy do stwierdzenia nadużycia prawa (por. T. Juszczyński, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2004 r. (…) Państwo I Prawo 2005/6 str. 111). Zastosowanie art. 5 KC nie może udaremnić przepisów o zachowku. Odwołanie do zasad współżycia społecznego winno raczej służyć ochronie zobowiązanego do zachowku w sytuacji gdy jego wysokość będzie nadmierna np. w wyniku nagłych zmian ekonomicznych, czy innych nieprzewidzianych i niezależnych od spadkobiercy zjawisk wpływających na wartość spadku (zob. A. Szpunar glosa do uchwały Sądu najwyższego z dnia 19 maja 1981 r. (…), NP. 1983, nr 2, s.94 i nast., wyrok SA w Poznaniu z dnia 18 grudnia 2009 r. (…), wyrok SA w Szczecinie z dnia 22 kwietnia 2009 r. (…))
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka Z. B. domagała się zasądzenia na swoją rzecz od pozwanego M. P. kwoty 141.114.zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty tytułem zachowku po zmarłym mężu J. B.. W niniejszej sprawie bezsporne było to, że powódka pozostawała w związku małżeńskim z J. B., aż do chwili jego śmierci. Powódka spełnia warunki do powstania roszczenia o zapłatę zachowku. Gdyby spadkobranie miało charakter ustawowy, powódka jako żona spadkodawcy dziedziczyłaby po nim z mocy ustawy na podstawie art. 932 § 1 i 4 KC. Spadek po mężu powódki w całości na podstawie testamentu nabył pozwany, a powódka nie otrzymała należnego jej zachowku ani w postaci powołania jej do spadku ani w formie zapisu. Ostatecznie strony nie kwestionowały również składu masy spadkowej po zmarłym, ani wyliczenia dokonanego przez biegłego sądowego w zakresie wartości nieruchomości wchodzących w skład masy spadkowej.
W przedmiotowej sprawie spór pomiędzy stronami dotyczył ustalenia, czy powódce Z. B. pomimo posiadania prawa do zachowku po zmarłym mężu J. B. należy się z tego tytułu jakiekolwiek świadczenie pieniężne, a jeżeli tak, to w jakiej wysokości. W ocenie Sądu nie budzi żadnej wątpliwości, że powódka należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku, albowiem pozostawała w związku małżeńskim ze zmarłym J. B. w chwili otwarcia spadku.
Oczywiście można zgodzić się z argumentacją strony pozwanej, iż pozostawanie formalnie w związku małżeńskim, pomimo istnienia między małżonkami od wielu lat faktycznej separacji jest sytuacją nietypową, ale nie może być uzasadnieniem dla uznania, iż z tego powodu żądanie przez powódkę zachowku stanowi nadużycie prawa. Niezależnie od powyższego podkreślić należy, iż gdyby spadkodawca istotnie miał takie złe mniemanie o swojej żonie, to zdaniem Sądu, miał wystarczająco dużo czasu, aby wystąpić do Sądu o orzeczenie rozwodu i w ten sposób uniemożliwić małżonce dochodzenie jakichkolwiek roszczeń po jego śmierci z tytułu praw do spadku. Na marginesie wskazać można, iż również pozwany znając treść ostatniej woli J. B. wyrażonej w testamencie własnoręcznym, miał możliwość wyjaśnienia wujkowi jakie ewentualne korzyści mogą płynąć dla powódki w sytuacji, gdy do czasu jego śmierci nie dojdzie do formalnego rozwiązania związku małżeńskiego.
Zarzut sprzeczności żądania pozwu z „zasadami współżycia społecznego nie szedł w parze z wykazaniem okoliczności zasadniczej, a mianowicie przejawów takiego zachowania powódki względem pozwanego, które mogłyby zostać negatywnie ocenione w świetle art. 5 KC Zasady współżycia społecznego w rozumieniu art. 5 KC są pojęciem pozostającym w nierozłącznym związku z całokształtem okoliczności danej sprawy i w takim całościowym ujęciu wyznaczają podstawy, granice i kierunki jej rozstrzygnięcia w wyjątkowych sytuacjach, które przepis ten ma na względzie.
Wobec powyższego oraz z uwagi na to, iż dokonana w oparciu o opinię biegłego sądowego wycena wartości masy spadkowej po zmarłym J. B., na którą składały się nieruchomości nie była przez strony kwestionowana, Sąd na podstawie przepisów ogólnych (art. 931 i innych KC) z uwzględnieniem zasady wynikającej z treści art. 992 KC ustalił wysokość należnego powódce zachowku dzieląc łączną wartość masy spadkowej ustalonej według stanu na dzień otwarcia spadku, a według cen z chwili orzekania, na połowę i ten udział pomnożył przez jedną drugą (562.456,00zł : 2 = 282.228,00zł x ½ = 141.114zł). Reasumując, Sąd orzekający w sprawie uznał, iż na gruncie niniejszej sprawy nie ma podstaw do obniżenia wysokości zachowku ani tym bardziej do całkowitego oddalenia powództwa na podstawie art. 5 KC. Wyrok Sądu Okręgowego – I Wydział Cywilny z dnia 26 lutego 2014 r. I C 337/12
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
