Stosownie do treści art. 922 § 1 KC prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów księgi czwartej kodeksu cywilnego. Podstawą powołania do spadku może być testament, a w razie jego braku ustawa. Dziedziczenie ustawowe bowiem co do całości albo co do części spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 KC).
W myśl art. 941 KC na wypadek śmierci można rozrządzić majątkiem jedynie przez testament, który zgodnie z art. 942 KC może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Art. 944 § 1 KC stanowi zaś, że sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Dodatkowo stosownie do art. 945 § 1 pkt 1 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Testament należy do czynności prawnych o wysokim stopniu sformalizowania. Musi zostać sporządzony w formie przewidzianej prawem i z zachowaniem wszystkich wymogów ustawowych. Zgodnie z art. 949 § 1 Kodeksu cywilnego, spadkobierca może sporządzić taki testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Zgodnie z § 2 przywołanego artykułu, brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeśli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.
Zgodnie z art. 958 Kodeksu cywilnego, testament sporządzony z naruszeniem art. 949 § 1 Kodeksu cywilnego jest nieważny . Jak zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 28 kwietnia 1973 r. (III CZP 78/72)3, ten szczególny rygoryzm w zakresie formy rozrządzeń na wypadek śmierci wiąże się, z jednej strony, z ich doniosłością w zakresie praw majątkowych. z drugiej zaś strony z faktem, że o ich ważności i tłumaczeniu decyduje się dopiero po śmierci testatora. Dalej Sąd Najwyższy stwierdza, iż zgodnie z utrwalonym poglądem zachowanie szczególnej formy testamentów ma na celu, po pierwsze, skłonienie spadkodawcy do dojrzałego rozważenia doniosłości kroku, który chce przedsięwziąć, i treści testamentu, który zamierza sporządzić. Po drugie, ułatwienie zbadania, czy spadkodawca miał rzeczywiście wolę testowania, tzn. świadomość, że podjęte przez niego zachowanie się stanowi akt sporządzenia testamentu, i to o danej treści. Po trzecie, ułatwienie dowodu sporządzenia. autentyczności i treści testamentu, a zarazem utrudnienie posłużenia się testamentem sfałszowanym lub uchylonym.
Testament holograficzny, przede wszystkim musi więc zostać w całości spisany pismem ręcznym. Niedopuszczalne jest spisanie testamentu np. na maszynie do pisania. na komputerze itp., a następnie podpisanie go pismem ręcznym. Taki testament będzie nieważny.
Dzięki temu, iż testament powinien zostać w całości spisany własnoręcznie przez spadkodawcę, istnieć będzie pewność, iż wyraża on rzeczywistą wolę zadysponowania majątkiem na wypadek śmierci. Oczywiste jest, iż łatwiej sfałszować jest jedynie podpis spadkodawcy, niż całe pismo. Ponadto w razie wątpliwości co do autentyczności testamentu, sąd dysponował będzie obszerniejszym materiałem pozwalającym na przeprowadzenie badania grafologicznego potwierdzającego bądź zaprzeczającego autorstwo testatora. Zatem oczywiste jest, iż przedłożone maszynopisy testamentu spadkodawcy są nieważnym rozrządzeniem testamentowym .
Nieodzownym składnikiem testamentu holograficznego jest podpis spadkodawcy. Kodeks cywilny nie definiuje jednak pojęcia podpisu, jak też nie określa jego formy. Jak zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 5 czerwca 1992 r. (III CZP 41/92)13, podpis jest jednym z warunków formalnych testamentu holograficznego, poza obowiązkiem własnoręcznego sporządzenia i postawienia daty. Sąd Najwyższy stwierdza dalej, iż podpis w akcie rozrządzającym na wypadek śmierci pełni następujące funkcje. Z jednej strony zabezpiecza pismo przed zmianami, szczególnie przez dopisanie czegokolwiek. Z drugiej zaś wskazuje, że oświadczenie woli zostało złożone i jest zupełne, że jego zewnętrzny wyraz jest zgodny z wolą rzeczywistą i jest autentyczny. Wreszcie podpis jest uroczystym znakiem powagi i dojrzałości wyrażonego rozrządzenia.
Artykuł 949 kodeksu cywilnego nakazuje również opatrzyć testament datą. Umieszczenie daty służy do osiągnięcia dwóch celów: ustalenia, czy testator w chwili sporządzania testamentu miał zdolność testowania oraz ustalenia kolejności następujących po sobie testamentów. Data musi być prawdziwa. Testament z datą nieprawdziwą, tzn. nieodpowiadającą tej, w której testament został rzeczywiście sporządzony, należy traktować jako niedatowany. Reguła ta nie dotyczy sytuacji, gdy w podaniu daty nastąpiła oczywista pomyłka, np. zamiast roku 1994 podano rok 109415.
Zgodnie z poglądem wyrażonym w uzasadnieniu uchwały Sądu Naj-wyższego z dnia 30 września 1971 r. (III CZP 56/71) 16, należy przyjąć, że testament jest opatrzony datą w rozumieniu art. 949 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli zawiera dzień, miesiąc i rok jego sporządzenia. Normalnie bowiem przez datę rozumie się termin kalendarzowy jakiegoś zdarzenia, oznaczenie dnia, miesiąca i roku jakiegoś wypadku, wyrobienia dokumentu, napisania listu itp. Ustawodawca bowiem, używając terminu „data”. nie wskazał, co należy rozumieć przez ten termin. Niemniej jednak, nawet przy tak precyzyjnym oznaczeniu daty sporządzenia testamentu, może pojawić się problem w przypadku sporządzenia kilku testamentów w tym samym dniu, a więc w określeniu, który z nich został sporządzony ostatni i jako taki pozostaje ważny. W takim przypadku, oznaczenie godziny i minuty sporządzanych testamentów miałoby o tyle istotne znaczenie, że pozwalałoby na ustalenie, który z testamentów jest ostatni. Jednakże w przytłaczającej większości wypadków brak oznaczenia godziny i minuty sporządzenia testamentu pozostaje bez znaczenia.
Warto jednak zasygnalizować, iż sporządzenie kilku testamentów, czy to jednego dnia, czy w dłuższych odstępach czasu, bez opatrzenia ich datą, nie powoduje automatycznej nieważności wszystkich testamentów. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11.02.1975 (I CR 860/74) 17 stwierdził „w myśl art. 949 kodeksu cywilnego, nieopatrzenie testamentu własnoręcznego datą nie pociąga za sobą jego nieważności.
Wskazać należy także na przepis art. 961 KC, zgodnie z którym, jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kliku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.
W trakcie sporządzania testamentu spadkodawca może przekreślać wyrazy, części zdań, zdania lub całe fragmenty już napisanego tekstu. Należy je wówczas uważać za nienapisane. Spadkodawca może także przed podpisaniem testamentu czynić zmiany i uzupełnienia dokonanych rozrządzeń. Nie uchybia to przepisom o formie (por. orzeczenie SN z dnia 13.01.1956 r., 4 CR 20/56, OSN 1957, nr III, poz. 75, które zachowało aktualność). Zmiany tego rodzaju dokonane przez spadkodawcę po podpisaniu testamentu będą skuteczne, jeżeli spadkodawca ujawni wolę dokonania tego rodzaju zmian, opatrując je przynajmniej datą. W przeciwnym razie dopiski lub przekreślenia należy uważać za nieważne. Może to pociągać za sobą nieważność całego testamentu, jeżeli z okoliczności wynika, że bez tych poprawek spadkodawca nie pozostawiłby innych rozrządzeń (zob. Elżbieta Skowrońska-Bocian, Jacek Wierciński: Kodeks Cywilny, Komentarz, Spadki; Wielkie Komentarze LexisNexis Wydanie 1, Warszawa 2013 r., str. 142).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W przedmiotowej sprawie w dniu 16 października 1991 r. sporządzono pismo w którym zawarte było oświadczenie, zgodnie z którym J. J. (2) „wydzierżawiał nieodpłatnie” działkę córce A. W. i H. W. na okres 20 lat. Porozumienie zawierało oświadczenie: „Po upływie okresu dzierżawy przekażę testamentem na własność mego zięcia H. W. i jego żony a mej córki A. W.”. Opisane pismo nie ma charakteru testamentu.
Aby sporządzony przez spadkodawcę testament, uznać za ważny i skuteczny musiałby on spełniać wymogi stawiane przez art. 942 KC, 945 KC, 949 § 1 KC oraz art. 946 KC, a przede wszystkim, jeżeli testament jest sporządzany przez spadkodawcę własnoręcznie, to musiałby być w całości napisany pismem ręcznym testatora, podpisany i opatrzony datą jego sporządzenia.
W niniejszej sprawie, w świetle wyżej opisanych przesłanek należało stwierdzić, że pismo zatytułowane „porozumienie” nie jest testamentem. Nie zawiera ono bowiem podstawowego elementu testamentu, jakim jest rozrządzenie testamentowe. We wskazanym porozumieniu został ujawniony jedynie zamiar sporządzenia testamentu, na co wskazuje sformułowanie „przekażę testamentem”. Złożone oświadczenie nie może wywoływać skutku rozporządzającego na wypadek śmierci. Nadto należy wskazać, że wątpliwe jest to, czy spadkodawca podtrzymywał zamiar przekazania ww. działki w dzierżawie na rzecz wskazanych w (…) piśmie, skoro darował następnie działki objętej (…) na rzecz syna M. J. (1) i jego żony S. J..
Wobec stwierdzenia, iż sporządzone pismo nie jest testamentem Sąd nie badał formy złożonego pisma, ani tego, czy zostało ono sporządzone w istocie przez spadkodawcę. Nie wpłynęłoby to bowiem na rozstrzygnięcie podstawowej kwestii, tj. czy „porozumienie” ma charakter testamentu.
W konsekwencji Sąd przyjął, że spadkodawca J. J. (2) nie sporządził testamentu, albowiem (…) to, testamentu w istocie nie stanowi, a nadto, strony postępowania, nie wskazały, aby istniały jakiekolwiek inne dokumenty mogące zawierać rozrządzenie spadkowe J. J. (2).
Wobec powyższego należało uznać, że krąg spadkobierców po J. J. (2) musi zostać ustalony w drodze zastosowania regulacji ustawowych. Jak już wskazano na wstępie rozważań, w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku.
W chwili otwarcia spadku do spadku powołana była żona spadkodawcy A. J. (1) oraz jego żyjące dzieci: G. J. (1), A. W., J. J. (1) i M. J. (1). Wobec istnienia pięciu spadkobierców, należało stwierdzić, że żonie zmarłego A. J. (1) przysługuje udział do ¼ (tj. 4/16) części spadku, natomiast dzieciom spadkodawcy udział w łącznej wysokości ¾, a więc każdemu z nich udział do 3/16 części spadku. Zmarłe przed otwarciem spadku dzieci spadkodawcy, tj. I. J. i M. J. (2) nie pozostawiły zstępnych, wobec czego udziały spadkowe im przypadające pozostały w masie spadkowej i podlegały podziałowi pomiędzy żyjących spadkobierców. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 12 stycznia 2016 r. I Ns 834/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
