W systemie prawa polskiego instytucja zachowku została ukształtowana jako wierzytelność. W przepisie art. 991 § 1 KC ustawodawca wskazał krąg osób uprawnionych do zachowku (zstępni, małżonek, rodzice spadkodawcy) w określonej wysokości, stanowiącej część wartości udziału spadkowego (dwie trzecie jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, w pozostałych przypadkach – połowa), który danym osobom przypadł by przy dziedziczeniu ustawowym. Zgodnie zaś z przepisem art. 991 § 2 KC, osobom tym przyznano – jeśli nie otrzymały należnego im zachowku (w postaci darowizny, powołania do spadku lub zapisu) – roszczenie przeciwko spadkobiercy o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Uprawnionymi do zachowku są zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Powyższa reguła wynika wprost z brzmienia przepisu art. 991 § 1 KC Przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że wskazane osoby stają się uprawnionymi do zachowku wówczas, gdy w danej, konkretnej sytuacji i układzie rodzinnym istniejącym w chwili otwarcia spadku dziedziczyliby z ustawy.
Roszczenie o zachowek (o zapłatę sumy niezbędnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia) przysługuje uprawnionemu, jeżeli nie otrzymał on równowartości należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź też w postaci zapisu. Prawa osoby uprawnionej do zachowku mogą się zaktualizować wówczas, gdy spadkodawca:
– powołał inną osobę jako spadkobiercę testamentowego, uprawnionemu zaś nie przekazał odpowiedniej części majątku w drodze darowizny lub zapisu,
– nie rozrządził wprawdzie swym majątkiem przez testament, wobec czego uprawniony dziedziczy w drodze ustawy, jednak spadkodawca poczynił darowizny z uszczerbkiem dla uprawnionego.
Uprawniony do zachowku może wystąpić ze stosownym roszczeniem:
– w pierwszej kolejności przeciwko spadkobiercy testamentowemu lub spadkobiercy ustawowemu (w sytuacji, gdy dochodzi do dziedziczenia ustawowego może się bowiem zdarzyć, że z uwagi na poczynione przez spadkodawcę darowizny po ich doliczeniu do substratu zachowku okazuje się, iż spadkobiercy ustawowemu uprawnionemu do zachowku przypada ze spadku mniej, niż wynosi jego własny zachowek; w takim przypadku uprawniony mógłby kierować swoje roszczenie bądź to do współspadkobierców ustawowych, którzy otrzymali darowiznę zaliczoną do spadku, bądź też do współspadkobierców, którzy takiej darowizny co prawda nie otrzymali, ale sami nie są uprawnieni do zachowku);
– w drugiej kolejności – jeśli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny należnego mu zachowku – przeciwko osobie obdarowanej przez spadkodawcę darowizną doliczoną do spadku przy obliczaniu zachowku (art. 1000 KC).
Definicję legalną wydziedziczenia zawiera art. 1008 KC, wskazujący że polega ono na pozbawieniu zachowku określonej grupy spadkobierców ustawowych, jeżeli uprawniony :
– wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, lub
– dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci, lub
– uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy zakłada niewątpliwie, z jednej strony, długotrwałość, ciągłość nagannego postępowania lub powtarzalność czynności składających się na to postępowania, a z drugiej – jak się trafnie podkreśla w piśmiennictwie – także umyślność tego postępowania (złą wolę po stronie osoby naruszającej obowiązki rodzinne). Do typowych przykładów niedopełniania obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy zalicza się w szczególności brak zainteresowania spadkodawcą chorym lub potrzebującym pomocy ze względu na swój wiek.
Uporczywym niedopełnianiem obowiązków rodzinnych nie jest nieutrzymywanie kontaktów pomiędzy spadkobiercą i spadkodawcą, jeżeli wynika to z postawy samego spadkodawcy. Dla zaistnienia podstawy wydziedziczenia określonej w art. 1008 pkt 3 KC długotrwałe niedopełnienia obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy musi być spowodowane okolicznościami leżącymi po stronie samego spadkobiercy (por. wydane na tle stanów faktycznych zbliżonych do niniejszej sprawy wyroki Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 24 listopada 2011 r., I ACa 524/11, Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 stycznia 2011 r., I ACa 1021/10, Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 21 października 2009 r., VI ACa 448/09 i z dnia 16 listopada 2007 r., VI ACa 768/07). Przyjmuje się przy tym, że o ile w przypadku rażących i ewidentnych przejawów niewywiązywania się przez spadkobiercę z podstawowych obowiązków rodzinnych wobec spadkodawcy nie budzi wątpliwości istnienie tej podstawy wydziedziczenia, o tyle w przypadkach niejednoznacznych ocena prawna postępowania spadkobiercy pozostawiona została sądowi orzekającemu w kontekście całokształtu okoliczności sprawy. W szczególności brak utrzymywania bliskich relacji osobistych pomiędzy wydziedziczonym spadkobiercą i spadkodawcą podlegał będzie innej ocenie moralnej wtedy, gdy wynikał z postawy tego spadkobiercy, innej zaś, jeśli spowodowany był postępowaniem spadkodawcy.
Nawet jednak całkowite i długotrwałe zerwanie ze spadkodawcą przez uprawnionego do zachowku charakterystycznej dla stosunków rodzinnych więzi uczuciowej nie może stanowić podstawy do wydziedziczenia, jeżeli nastąpiło ono wyłącznie z winy spadkodawcy – nie można bowiem wywodzić dla siebie skutków prawnych ze swego niegodziwego zachowania. Brak zatem uzasadnienia np. do wymagania od żony opuszczonej przez męża dla innej kobiety, aby wspierała męża, gdy znalazł się on w potrzebie (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16 listopada 2007 r., VI ACa 768/07).
Artykuł 87 KRO nakłada na rodziców i dzieci (także pełnoletnie) obowiązek wzajemnego wspierania się. Musi on być z natury rzeczy rozumiany szeroko, jako wynikający z więzi psychicznych i materialnych zespalających najbliższych biologicznie członków społeczeństwa. Formy i sposoby realizacji tego obowiązku są różnorodne, choć do podstawowych należy zapewnienie poczucia bliskości, ostoi i czynnego wsparcia w trudnych sytuacjach życiowych, przestrzeganie dobrych obyczajów. Podzielić należy stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w wyroku z dnia 7 listopada 2002 . II CKN 1397/00 (…), że „W pojęciu zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych, o którym mowa w art. 1008 pkt 3 KC, mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami”. Podobnie należy ocenić niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego, nieudzielanie opieki, brak pomocy w chorobie itp.. Zawsze jednak zachowania takie muszą nosić kwalifikowaną cechę „uporczywości”, czyli muszą być długotrwałe (bądź wielokrotne) oraz obiektywnie, a nie subiektywnie, podlegać negatywnej ocenie z punktu widzenia obowiązków wyznaczonych przepisami prawa, zwyczajami, zasadami współżycia społecznego.
W orzecznictwie ugruntowany jest jednolity pogląd, iż przyczyna wydziedziczenia musi wynikać z testamentu, przy czym nie musi być wskazana precyzyjnie, poprzez dokładne odwołanie się do katalogu sporządzonego w art. 1008 KC Warunkiem skutecznego zastosowania art. 1008 KC jest wykazanie zaistnienia przesłanek wydziedziczenia (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 6 marca 2013 roku, I ACa 4/13). Wydziedziczenie pozostaje nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu – nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła, w związku z czym przyjmuje się, że spadkodawca winien opisać w testamencie przykłady konkretnych zachowań uprawnionego do zachowku, które wypełniałyby ustawowe przesłanki, nie jest zaś wystarczające posłużenie się ogólnymi sformułowaniami, bez wskazania konkretnych zachowań lub rodzaju obowiązków (por. wyrok Sądu Okręgowego w Nowym Sączu z dnia 8 lipca 2014 roku, I C 387/12, Teza nr 3, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 13 stycznia 2011 roku, I ACa 1021/10, Lex numer 898627). Przyczyna wydziedziczenia powinna zostać w testamencie skonkretyzowana, sprecyzowana, jednoznacznie sformułowana i opisana. Nie może być przyjmowana w sposób dorozumiany, wbrew treści testamentu, z pominięciem tej treści, a także nie może zostać ustalona jako realnie istniejąca w razie braku odpowiedniej dyspozycji testamentu (wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 24 czerwca 2013 roku, I C 284/12, Teza nr 3).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W rozpoznawanej sprawie bezsporne było to, że pozwana na podstawie testamentu nabyła spadek po ojcu powódki J. R., co zostało stwierdzone prawomocnym postanowieniem Sądu Rejonowego. Nie było również sporne to, że w skład majątku spadkowego wchodził wynoszący ¾ udział w prawie własności lokalu położonego we W. Powódki, jako osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych po J. R., domagała się natomiast od pozwanej, jako spadkobierczyni testamentowej, zapłaty kwoty, należnej jej z tytułu zachowku.
Sporne było przy tym samo uprawnienie do żądania zachowku. Pozwana zarzuciła bowiem, że spadkodawca w testamencie, którym powołał ją do dziedziczenia, jednocześnie wydziedziczył swoją córkę. Mając na uwadze podstawę wydziedziczenia wskazaną w testamencie, dla oceny skuteczności wydziedziczenia pierwszorzędną kwestią było ustalenie, jakie relacje łączyły spadkodawcę z powódką, a zwłaszcza, czy powódka uporczywie nie dopełniała względem niego obowiązków rodzinnych, nie interesując się jego losem, nie utrzymując kontaktów przez około 5 lat, a wcześniej kontaktowała się tylko żądając pieniądze, a także przez to, że ojciec nie mógł liczyć na pomoc powódki w czasie choroby.
W ocenie Sądu brak było podstaw do zakwestionowania wiarygodności tego, że relacje powódki z ojcem były złe już od jej dzieciństwa, które ocenia ona jako nieszczęśliwe właśnie ze względu na postawę ojca. Relacje z ojcem uległy dalszemu osłabieniu po śmierci matki powódki. Istotnie, powódka nie kontaktowała się z ojcem często. Nie umknęło jednak uwadze Sądu to, że jej ojciec nie życzył sobie tych kontaktów, zarzucając córce, że robi to tylko dlatego, że chce od niego pieniędzy. Spadkodawca po śmierci żony ułożył sobie życie, zamieszkując z K. B. (2). Dobry kontakt miał również z pozwaną, która jest jego siostrzenicą. W ocenie Sądu, wiarygodności zeznaniom powódki nadają również zeznania siostry spadkodawcy D. P.. Podała ona mianowicie, że J. R., ze względu na swój charakter skłócił rodzinę i izolował się od krewnych, twierdząc że nie potrzebuje kontaktu.
Sporna między stronami była także kwestia wartości udziału w prawie własności lokalu wchodzącego w skład spadku. W tej mierze Sąd dokonał ustaleń faktycznych na podstawie dowodu z opinii biegłego sądowego z zakresu wyceny nieruchomości, stwierdzając, że stanowiła ona w pełni wartościowe źródło ustaleń faktycznych w zakresie wymagającym wiedzy specjalnej. Żadna ze stron nie zakwestionowała stwierdzeń opinii biegłego sądowego z zakresu wyceny nieruchomości, który stwierdził, że wartość lokalu wynosi 220 000 zł.
W niniejszym postępowaniu pozwana nie udowodniła natomiast tego, że powódka uporczywie nie dopełniała względem ojca obowiązków rodzinnych, z następujących względów.
Jakkolwiek J. R. i K. B. (2) nie zawarli związku małżeńskiego, to jednak pozostawali w związku faktycznym. Sąd miał na uwadze to, że małżeństwo jest wartością chronioną konstytucyjnie. W realiach społecznych nie można jednak ignorować, aby bagatelizować także łączących ludzi relacji faktycznych. Jeżeli zatem ojciec powódki, po śmierci jej matki związał się z inną kobietą, która dobrowolnie przyjęła na siebie emocjonalnie motywowane zobowiązanie do opieki nad nim, to trudno uznawać za społecznie akceptowany zarzut wobec powódki, że nie opiekowała się ona ojcem. Z ustalonego w sprawie stanu faktycznego wynika, że spadkodawca nie domagał się opieki ze strony córki i sam ograniczył z nią kontakt.
Po drugie zaś, Sąd miał na uwadze to, że przyczynami wydziedziczenia są wypadki rażąco nagannego postępowania osoby uprawnionej do zachowku, a w sytuacjach ujętych w art. 1008 pkt 1 i 3 KC dodatkowo jeszcze takiemu postępowaniu musi towarzyszyć uporczywość, trwałość. Zachowanie uprawnionego do zachowku musi być świadome i spowodowane okolicznościami, które leżą po jego stronie oraz musi je znamionować nacechowanie złą wolą wymierzoną przeciwko spadkodawcy. Nie stanowią podstawy wydziedziczenia zwłaszcza zachowania spadkobiercy niezależne od jego woli.
Dodatkowym argumentem na rzecz takiej oceny zachowania powódki wobec ojca jest to, że powódka jest osobą chorą, ze stwierdzonym stopniem niepełnosprawności. Nie jest zatem możliwa dezaprobata jej postawy z uwagi na odczucia i normy społeczne, a skoro spadkodawca miał zapewnioną opiekę, czynienie powódce zarzutu uporczywego braku opieki nad ojcem, nie byłoby słuszne.
Z podanych wyżej przyczyn Sąd doszedł do wniosku, że nie były uzasadnione przyczyny wydziedziczenia powódki podane w testamencie, a tym samym do skutecznego wydziedziczenia nie doszło. Czyni to nieskutecznym zarzut wydziedziczenia podniesiony przez pozwaną. Powódce przysługuje zatem roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku, stosownie do treści art. 991 § 2 KC
Natomiast, ustalenie substratu zachowku wymagało przede wszystkim określenia czystej wartość spadku, która stanowi różnicę pomiędzy stanem czynnym spadku, czyli wartością wszystkich praw należących do spadku, według ich stanu z chwili otwarcia spadku i cen z chwili orzekania o zachowku (por. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego – zasadę prawną – z dnia 26 marca 1985 r., III CZP 75/84,OSP 1988, nr 2, poz. 27), a stanem biernym spadku, czyli sumą długów spadkowych, z pominięciem jednak długów wynikających z zapisów i poleceń.
Zgodnie z bezspornymi okolicznościami sprawy, przedmiotem spadku, który na podstawie testamentu nabyła pozwana był wynoszący ¾ udział w prawie własności lokalu mieszkalnego położonego we W. przy ul. (…). Wartość tego lokalu, według stanu z dnia otwarcia spadku i cen aktualnych, co wynika z opinii biegłego, wynosiła 220 000 zł, a zatem udział spadkodawcy w tym lokalu posiadał wartość 165 000 zł.
Powódka nie udowodniła natomiast, aby w skład masy spadkowej wchodziły wartościowe rzeczy ruchome – wyposażenie mieszkania, biżuteria i inne podawane przez nią przedmioty, jak również tego, aby jej ojciec w chwili śmierci posiadał oszczędności, w tym również na rachunkach bankowych. Zainicjowane postępowanie w sprawie spisu stanu inwentarza nie doprowadziło do jego sporządzenia, wobec zwrotu wniosku. Sąd na wniosek powódki zwrócił się natomiast do wskazanych banków o informację w zakresie rachunków bankowych spadkodawcy i ich stanu w dacie otwarcia spadku, co również nie doprowadziło do ustalenia składu i wartości majątku spadkowego zgodnie z twierdzeniami powódki.
Ponieważ zaś nie zostało ustalone, aby majątek spadkowy obciążony był długami spadkowymi, tym samym, stwierdzić należało, że wartość stanu czynnego spadku po zmarłym J. R. według stanu z chwili otwarcia spadku i cen aktualnych wynosi 165 000 zł. W konsekwencji powódce przysługiwało roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku w tej wysokości w wysokości po 110 000 zł, stanowiącej 2/3 wartości majątku, który przypadłby jej w razie dziedziczenia na podstawie ustawy (= 2/3 x 165 000 zł). Kierując się przedstawionymi wyżej przesłankami, na podstawie podanych przepisów należało zatem zasądzić od pozwanej na rzecz powódki kwotę 110 000 zł. Wyrok Sądu Okręgowego I Wydział Cywilny z dnia 19 grudnia 2013 r. I C 788/11
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
