Zgodnie z art. 926 § 1 KC powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Stosownie do treści art. 926 § 2 KC dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Mając to na uwadze należy wysnuć wniosek, że pierwszeństwo ma dziedziczenie testamentowe.
Artykuł 959 KC pozwala spadkodawcy powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Przepis ten jest wyrazem swobody testowania, która stanowi zakres uprawnień pozwalających spadkodawcy kształtować losy swojego majątku na czas po swojej śmierci. Testatorowi pozostawiona zostaje możliwość dokonania wyboru, kogo powoła do dziedziczenia, a także, czy będzie to jedna, czy więcej osób.
Jedną z form testamentu przewidzianą w prawie polskim jest testament w formie aktu notarialnego ( art. 950 KC) W takiej też formie został sporządzony testament spadkodawczyni w niniejszej sprawie. Oceniając zachowanie wymogów formalnych przedmiotowego testamentu notarialnego z dnia 2 września 2008 r. stwierdzić należy, że zawiera on wszystkie niezbędne elementy aktu notarialnego wymienione w art. 92 § 1 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz.U. z 2016 r. poz. 1796). Następnie należy wskazać, że udział notariusza, a więc osoby z wykształceniem prawniczym, przy sporządzeniu testamentu, zapewnia mu wysoki stopień wiarygodności, a ponadto z mocy ustawy ma on moc dowodową dokumentu urzędowego ( art. 244 KPC)
W dalszej kolejności należy wskazać, że ważny testament może sporządzić osoba mająca zdolność testowania, tj. osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych ( art. 944 § 1 KC) Osoba mająca zdolność testowania musi mieć także wolę testowania, tzn. świadomość dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci, w chwili sporządzania testamentu musi działać swobodnie i świadomie, a ponadto jej oświadczenie nie może być złożone pod wpływem błędu lub groźby. Brak woli testowania lub wystąpienie wad oświadczenia woli prowadzi do nieważności testamentu ( art. 945 § 1 KC, stanowiący lex specialis w stosunku do art. 82-88 KC)
W tym miejscu należy wskazać, że oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a testator jasno i wyraźnie zdaje sobie sprawę, że sporządza testament o określonej treści. Oświadczenie to jest zaś swobodne, jeśli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi mającymi charakter chorobliwy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody testowania (tak: Elżbieta Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2005, s. 80).
W orzecznictwie wyrażono natomiast pogląd, że stwierdzenie u spadkodawcy choroby psychicznej nie powoduje automatycznie nieważności testamentu. W takim wypadku niezbędne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego, czy w chwili sporządzenia testamentu spadkodawca działał z rozeznaniem (por. orz. SN z dnia 30.04.1976 r., III CRN 25/76, OSP 1977/4/78). Ważny będzie np. testament sporządzony przez osobę chorą psychicznie, ale nie ubezwłasnowolnioną, w okresie tzw. lucidum intervallum. W każdym razie, ocena stanu świadomości i swobody – zwłaszcza osoby nieżyjącej – wymaga wiedzy specjalistycznej, zatem w wypadku powstania jakichkolwiek wątpliwości w tym zakresie, niezbędne jest zasięgnięcie opinii biegłego.
Co do zasady, rzadko człowiek działa w warunkach zupełnej abstrakcyjnej swobody tzn., że podejmuje decyzje całkowicie samodzielnie, w tym znaczeniu, że nie kieruje się opiniami innych ludzi, którzy w danej sytuacji życiowej go otaczają. Gdyby tak kategorycznie pojmować zagadnienie swobodnej decyzji, to prawie każde oświadczenie woli byłoby dotknięte wadą z art. 945 § 1 pkt 1 KC (tak w: postanowienie Sądu Okręgowego w Świdnicy z dnia 4 lutego 2014 r., sygn. akt II Ca 899/13, Legalis).
O tym, że spadkodawca, sporządzając testament, działał w stanie braku swobody, można mówić wtedy, gdy zostanie wykazane, że brakło mu umysłowej odporności pozwalającej na stawienie oporu drugiej osobie co do tego, jak ma rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci, oraz że ten brak odporności pozwolił drugiej osobie podporządkować sobie wolę testatora i doprowadzić go do z pozoru dobrowolnego rozstrzygnięcia na swoją korzyść. Istnienie braku swobody wymaga wykazania, że:
- spadkodawca był osobą podatną na wpływy osoby, której zarzuca się zawładnięcie jego wolą (testator jest ogólnie podatny na wpływ osób trzecich zwykle wtedy, gdy z jakichkolwiek powodów cierpi na funkcjonale lub organiczne zaburzenia umysłowe w natężeniu, które wprawdzie nie wyłącza jego świadomości w stopniu uniemożliwiającym sporządzenie testamentu, lecz czyni go nieodpornym w relacjach z otoczeniem);
- osoba, której jest zarzucane zawładnięcie wolą testatora, miała dogodną sposobność wywarcia na niego wpływu i doprowadzenia go do dokonania określonego rozrządzenia (możliwość wywarcia tego wpływu jest zwykle uwarunkowana istnieniem relacji między wpływającym a testatorem, opartej na zaufaniu);
- osoba, której zarzuca się zawładnięcie wolą spadkodawcy, odgrywała aktywną rolę przy sporządzaniu przez niego testamentu oraz
- doszło do rozrządzenia testamentowego, które jest wynikiem zabiegów osoby, której zarzuca się pozbawienie swobody testującego, tj. przynosi nieuzasadnioną korzyść beneficjentowi i powoduje pokrzywdzenie jego naturalnych spadkobierców (zob. J. Wierciński, Brak świadomości albo swobody…, s. 252–270; por. też K. Osajda, komentarz do art. 945 KC (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. III. Spadki, red. K. Osajda, Warszawa 2013, nb 7–18).
Na uwagę zasługuje również stanowisko, że sam fakt, że testator nie może mówić w sposób zrozumiały i nie może też pisać, lecz porozumiewa się za pomocą gestów czy dźwięków lub w inny jeszcze sposób, nie musi oznaczać, że składa oświadczenie woli w stanie wyłączającym świadome lub swobodne wyrażenie woli (por. post. SN z 14.6.2012 r., I CSK 564/11, L.).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wnioskodawczyni R. K. wniosła o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie testamentu Z. G. (1) sporządzonego dnia 14 lutego 2018 r. przed notariuszem M. K. (1). w którym powołał on do całości spadku syna G. G. i córkę R. K. w udziałach po ½ części. Uczestniczka E. G. wniosła o stwierdzenie nabycia spadku na podstawie ustawy, zakwestionowała ważność testamentu w związku z brakiem świadomości i swobodnego wyrażenia woli testatora, wywołanego chorobą. W niniejszej sprawie należało ustalić, czy w okresie objętym testowaniem, spadkodawca mógł świadomie i swobodnie podjąć decyzję w zakresie dokonanego rozporządzenia testamentowego. Poczynienie wskazanych ustaleń jest konieczne do ustalenia tytułu powołania do spadku po spadkodawcy tj. czy powołanie do spadku wynikało z testamentu, czy z ustawy.
W przedmiotowej sprawie celem ustalenia okoliczności towarzyszących sporządzaniu testamentu oraz świadomości testatora do wyrażeni swoje woli w lutym 2018 roku, kiedy to został sporządzony testament zostało przesłuchanych szereg świadków (zarówno spośród osób trzecich, jak i członków rodziny) w osobach: A. P., A. G., A. R. J. G., K. G. (2), A. I.. Wszyscy oni zgodnie twierdzili, iż Z. G. (2) był w ciężkim stanie po niedokrwiennym udarze mózgu, prawie nie mówił, nie poruszał się samodzielnie, wypowiadał co najwyżej pojedyncze słowa. Świadkowie wskazywali, że jego stan był zmienny („miewał lepsze i gorsze dni”), lekarz A. P. wskazała, że stan pacjenta zmieniał się nawet w ciągu dnia ale nie było tak, że odzyskiwal w pełni siły tylko był z nim lepszy kontakt. Wprawdzie najbliżsi podkreślali, że był z mim kontakt, że ich poznawał, uśmiechał się na ich widok, gestem lub wyrazem oczu potrafił wyrazić, że jest mu niewygodnie, że coś go boli lecz na tej podstawie też nie mogli stwierdzić, czy spadkodawca miał pełną świadomość. Należy dodatkowo zauważyć, że spadkodawca był w podeszłym wieku, nie jadł samodzielnie, nie miał możliwości samodzielnego poruszania się, oprócz guza mózgu cierpiał na inne choroby (zapalenie przełyku, zapalenie błony śluzowej żołądka, zapalenie opuszki dwunastnicy, infekcje pęcherz, padaczka) w związku z którymi był poddany antybiotykoterapii.
Z bezstronnego materiału dowodowego w postaci dokumentacji medycznej spadkodawcy wynika, że miał guza mózgu, z powodu udaru trafił do szpitala na koniec stycznia 2018 r., a jego stan od 1 lutego do 8 lutego 2018 r. gwałtownie się pogorszył się z powodu ponownego krwawienia do guza, nasilił się niedowład prawych kończyn i nastąpiło porażenie. Z obserwacji lekarskich z 14.02.18 r. wynika „stan ogólny średni, w płytkim kontakcie reaguje na słowa, próby spełniania poleceń, porażenie prawostronne, afazja ruchowa”. Z karty pielęgniarskiej z tego dnia „chory leżący bez kontaktu, wymaga wszechstronnej opieki pielęgniarskiej”. Powyższym ustaleniom, w ocenie Sądu Rejonowego, nie przeczą zeznania notariusz M. K., która podała, że nie miała wątpliwości co do stanu psychicznego testatora. Podczas jednorazowego spotkania notariusz nie jest w stanie ostatecznie i bez żadnych wątpliwości stwierdzić, czy klient jest zdolny do testowania. Jednakże i ona wskazywała na ciężki stan spadkodawcy i nie pamiętała czy wypowiadał imiona swoich dzieci czy tylko potakiwał.
Kluczowym dowodem w sprawie była opinia sądowa sporządzoną przez doc. dr hab. med. T. K. P. w oparciu o dokumenty znajdujące się w aktach sprawy, w tym dokumentację medyczną. W oparciu o obraz mózgowia w badaniach KT biegła stwierdziła na dzień 08.02.18 r. (6 dni przed sporządzeniem testamentu) duże rozmiary guza, obrzęk mózgu z przemieszczaniem struktur środkowych, a nadto w oparciu o stan kliniczny wynikający z uszkodzenia struktur lewej półkuli mózgu ośrodki mówienia i rozumienia mowy. Biegła wskazała, że w dokumentacji medycznej jest wprawdzie mowa głównie o afazji motorycznej (niemożność wypowiadania słów), jednak w tego typu schorzeniach występuje afazja mieszana – czuciowo ruchowa polegająca zarówno na niemożności wypowiadania słów jak i niemożności rozumienia mowy.
Opinia biegłej z zakresu neurologii (główna, jak i uzupełniająca) została wyczerpująco umotywowana i nie budziła jakichkolwiek wątpliwości Sądu Rejonowego. Jest ona rzetelna, profesjonalna, a wnioski z niej płynące są logiczne i rzeczowe. Biegła jest specjalistą w swojej dziedzinie, dysponuje niezbędną wiedzą fachową i długoletnim doświadczeniem zawodowym i Sąd uznał, że nie miał podstaw, by tę opinię kwestionować. Ponadto została ona sporządzona wyczerpująco i przejrzyście, zgodnie z przyjętymi standardami. Specyfika oceny środka dowodowego jakim jest opinia biegłego sądowego, wyraża się tym, że sfera merytoryczna opinii kontrolowana jest przez sąd, który nie posiada wiadomości specjalnych, w istocie tylko w zakresie zgodności z zasadami logicznego myślenia i wiedzy powszechnej. Jeżeli z tych punktów widzenia opinia nie budzi żadnych zastrzeżeń, to może ona stanowić uzasadnioną podstawę dla dokonania ustaleń faktycznych i rozstrzygnięcia sprawy.
Przedstawiona w niniejszym postępowaniu opinia stanowiła dla Sądu Rejonowego pełnowartościowy materiał dowodowy, który w połączeniu z innymi przeprowadzonymi dowodami (dokumentacja medyczna, zeznania świadków) pozwolił na przyjęcie wniosku, że testament notarialny z dnia 14 lutego 2018 r. jest nieważny, gdyż został sporządzony gdy spadkodawca znajdowała się w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji oraz wyrażenie woli.
Ze względu na uznanie nieważności testamentu konieczne stało się przyjęcie, iż porządek dziedziczenia, który ma miejsce w niniejszej sprawie jest porządkiem ustawowym. Kodeks cywilny w sposób wyraźny określa grupy spadkobierców ustawowych, które kolejno dochodzą do dziedziczenia po spadkodawcy. Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, dziedziczą oni w częściach równych (art. 931 § 1 KC). W przedmiotowej sprawie spadkodawca nie pozostawił małżonki a jedynie troje dzieci. Dziedziczą oni w częściach równych, czyli każdy po 1/3 części. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 16 lipca 2020 r. I Ns 177/18
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.