Po zmarłej osobie fizycznej status spadkobiercy uzyskują wyłącznie osoby, które uzyskały tytuł powołania do spadku po spadkodawcy. Polskie prawo zna dwa tytuły powołania do dziedziczenia : ustawę i testament. Normatywną podstawę powyższej okoliczności stanowi art. 926 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 459 ze zm., powoływana dalej w skrócie jako KC). Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje dopiero wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą.
Tym samym nie ulega zatem wątpliwości, iż powołanie z testamentu ma zawsze pierwszeństwo przez powołaniem z ustawy. Dopiero w sytuacji braku testamentu lub całkowitej lub częściowej jego nieważności, następuje dziedziczenie ustawowe. Przepis art. 926 § 1 KC wyraża generalną zasadę, iż powołanie do dziedziczenia z testamentu ma pierwszeństwo przez dziedziczeniem ustawowym. Zasada ta zabezpiecza pełną realizację swobody w dysponowaniu majątkiem na wypadek śmierci. Testamentowy tytuł powołania do spadku wyłącza – z zastrzeżeniem wyjątku określonego w art. 926 § 3 KC – powołanie z ustawy także wówczas, gdy osoby powołane w testamencie należą do kręgu spadkobierców ustawowych.
Jedną z naczelnych zasad prawa spadkowego jest zasada swobody testowania. Osoba fizyczna ma prawnie zagwarantowaną możliwość swobodnego dysponowania majątkiem także na wypadek śmierci, co stanowi niejako przedłużenie swobody w dysponowaniu majątkiem w drodze czynności prawnych dokonywanych za życia (inter vivos). Granice tej swobody są zakreślone w ustawie stosunkowo szeroko, wyznacza je postulat zrozumiałości oświadczeń woli i możliwości wywołania przez nie skutków prawnych, na które jest skierowane w świetle obowiązującego porządku prawa pozytywnego (tak uznał m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 13 czerwca 2001 roku, II CKN 543/00, OSNC 2002/1/14). Swoboda testowania jest zagwarantowana przez ustawę, a jej ograniczenia są wyjątkiem (A. Kidyba, E. Niezbecka: Kodeks cywilny. Komentarz. Spadki, Warszawa 2012). Obowiązkiem Sądu jest zapewnienie realizacji ostatniej woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie ( art. 948 § 1 KC).
Zgodnie z art. 949 § 1 KC spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą. Jest to tzw. testament holograficzny, który stanowi podstawową formę testamentu zwykłego. Forma ta jest powszechnie dostępna dla osób, które umieją czytać i pisać, a jego konstrukcja opiera się na dość rygorystycznie traktowanych przesłankach formalnych, które muszą być zachowane pod rygorem nieważności (ad solemnitatem), a mianowicie do swej ważności wymaga on sporządzenia pismem ręcznym testatora, podpisania oraz – w zasadzie – opatrzenia datą. Tylko dwie pierwsze przesłanki są traktowane przez ustawodawcę w sposób bezwzględny, ich naruszenie powoduje zawsze nieważność testamentu, naruszenie zaś przesłanki trzeciej nie zawsze prowadzi do nieważności testamentu.
Stosownie do art. 950 KC testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego. Powyższy przepis w zakresie formy odsyła do postanowień art. 79 i nast. ustawy z 14 lutego 1991 roku – Prawo o notariacie (Dz.U. z 2016 r., poz. 1796 ze zm.). Przepisy o formie aktu notarialnego są dość rygorystyczne i sformalizowane, stąd też ta forma testamentu uważana jest za najbardziej bezpieczną, z uwagi na urzędowy charakter dokumentu oraz udział w czynności notariusza. Przepisy dotyczące formy testamentu mają na celu zapewnienie autentyczności testamentu, woli testowania, zdolności testowania, ustalenia wzajemnego stosunku kilku testamentów. Dlatego uznaje się powszechnie, iż najpełniej zabezpiecza on rzeczywistą wolę spadkodawcy. Istotne jest też i to, że testament taki ma charakter dokumentu urzędowego w świetle art. 244 KPC co oznacza, iż jego obalenie jest znacznie utrudnione. Poza tym strona zaprzeczająca prawdziwości takiego dokumentu powinna udowodnić, że dokument ten nie pochodzi od organu, który go wystawił lub że zawarte w nim oświadczenie jest niezgodne z prawdą (vide: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 stycznia 2015 roku, IV CK 428/04).
Zgodnie z art. 945 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, ze gdyby spadkodawca nie działał pod wypływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści lub pod wpływem groźby.
Przyczyny wyłączające świadomość lub swobodę są przykładowo wymienione w art. 82 KC. Chodzi nie tylko o pewne stany trwałe, takie jak choroba psychiczna czy niedorozwój umysłowy, ale także przemijające zaburzenia czynności psychicznych. Zarówno stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jak i stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli musi wynikać z przyczyny wewnętrznej, umiejscowionej w samym podmiocie składającym oświadczenie woli, a więc musi wynikać ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. Źródłem tej wady oświadczenia woli są, zatem szczególne właściwości psychiki lub procesu myślowego, znajdujące się „wewnątrz” osoby składającej oświadczenie woli, a nie czynniki zewnętrzne, pod wpływem, których oświadczenie zostało złożone (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 1 lipca 1974 roku, OSP 1976/2/30, z dnia 17 listopada 2004 roku, IV CSK 229/04 i z dnia 7 lutego 2006 r. IV CSK 7/05).
Niewątpliwie podobnie należy rozumieć wyłączenie świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli jako przyczyny nieważności testamentu przewidzianej w art. 945 § 1 pkt 1 KC. Oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości a testator jasno i wyraźnie zdawał sobie sprawę, że sporządza testament określonej treści. Natomiast oświadczenie testatora jest swobodne, jeżeli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi, mającymi charakter chorobowy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W toku przeprowadzonego postępowania ustalone zostało, że spadkodawca sporządził testament własnoręczny w dniu 24.12. Z treści testamentu, na podstawie którego do dziedziczenia całości spadku powołana została uczestniczka postępowania M. M., wyraźnie wynika wola spadkodawcy. W związku jednak z zarzutami, zgłoszonymi przez pominiętą w testamencie rodzinę zmarłego, Sąd ustalić musiał, czy testament jest ważny tj. czy nie doszło do spełnienia przesłanek z art. 945 KC skutkujących nieważnością testamentu. W szczególności zbadać należało, czy z uwagi na stan zdrowia A. G. (2), fakt że przebywał w szpitalu i chorował na nowotwór, a testament sporządził na kilka dni przed śmiercią, nie znajdował się w momencie sporządzania testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli oraz czy był w stanie samodzielnie sporządzić testament. Ustalenie i zbadanie istotnych dla sprawy okoliczności wymagało zatem wiadomości specjalnych biegłych z zakresu grafologii i psychiatrii. Ostatecznie Sąd – w wyniku sugestii biegłego z zakresu psychiatrii, który wskazał, że w celu wydania w pełni rzetelnej opinii niezbędna jest również psychologiczna ocena relacji panujących w rodzinie oraz relacji z konkubiną spadkodawcy – skorzystał też z wiedzy biegłego z zakresu psychologii, zlecają wspólną opinię psychiatryczno-psychologiczną.
W oparciu o powołane opinie Sąd ustalił, że zapisy testamentu zostały nakreślone przez A. G. (2) oraz, że spadkodawca nie wykazywał zaburzeń funkcji psychicznych, które uniemożliwiałyby mu kierowanie wolą i swobodne wyrażanie decyzji, pomimo „częściowego uszkodzenia mózgu” z powodu przerzutów choroby nowotworowej, jak również z powodu przyjmowania leków mających wpływ na pracę mózgu. W materiale sprawy brak jest wskazań do stwierdzenia u spadkodawcy istotnego obniżenia sprawności poznawczych, sprawności intelektualnej, objawów psychozy, czy też patologicznego, silnego wywierania wpływu na spadkodawcę przez jego partnerkę. Można natomiast stwierdzić, że pozostawał w stałym logicznym kontakcie werbalnym (utrudnionym jedynie przez stan fizyczny), nie wymagał pomocy psychologicznej i nie został skierowany na konsultację psychiatryczną. Ponadto, jak zauważyli biegli sądowi, brak jest danych pozwalających na ustalenie, że przyjmowane przez spadkodawcę leki o działaniu psychotropowym, oddziaływały na niego w jakikolwiek inny sposób niż przewidziany: przeciwbólowy i przeciwpadaczkowy. W tych okolicznościach, sama tylko potencjalna możliwość wywołania przez podawane A. G. (2) leki działań niepożądanych, w tym skutkujących utratą zdolności kierowania wolą i swobodnego wyrażania decyzji, nie może stanowić wystarczającej podstawy do kwestionowania ważności testamentu.
Nie pozostawał też spadkodawca pod wpływem nacisków i sugestii ze strony uczestniczki postępowania M. M., którym z powodu swojej choroby i osłabienia, nie mógł się przeciwstawić i które mogłyby skutkować nieważnością testamentu. M. M. sprawowała wprawdzie opiekę nad spadkodawcą podczas procesu chorobowego, w tym w trakcie hospitalizacji, jednakże spadkodawca nie był całkowicie uzależniony od opieki partnerki. A. G. (2) aż do śmierci otrzymywał silne wsparcie ze strony członów rodziny, którzy równie mocno jak uczestniczka postępowania zaangażowani byli w proces jego leczenia. Bliscy spadkodawcy niemal codziennie odwiedzali go w szpitalu, starając się ulżyć w wywołanych chorobą cierpieniach. Brak jest zatem przesłanek do przyjęcia, że z powodu choroby i nacisków uczestniczki postępowania, doszło u spadkodawcy do utraty wewnętrznego poczucia swobody testowania, wpływającego na ważność testamentu. Odmiennej oceny nie uzasadnia też okazanie spadkodawcy przez M. M. wzoru testamentu. Nie można bowiem zapominać, że spadkodawca w chwili sporządzania testamentu był młodym, 27-letnim mężczyzną i mógł nie znać wymogów ważności testamentu własnoręcznego, w tym wszystkich elementów które winien on zawierać. Ponadto w orzecznictwie przyjmuje się, że sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli dotknięte byłoby omawianą wadą, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 r., sygn. akt: I CSK 115/11).
Mając powyższe na uwadze, stwierdzono, że spadek po A. G. (2), zmarłym dnia 2 stycznia we W., ostatnio stale zamieszkałym w O. przy ul. (…), na podstawie testamentu holograficznego z dnia 24 grudnia nabyła M. M. w całości. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 18 czerwca 2014 r. I Ns 441/12
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
