Powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu, przy czym ustawa daje pierwszeństwo porządkowi dziedziczenia określonemu przez spadkodawcę w testamencie. Dziedziczenie ustawowe ma miejsce, gdy spadkodawca w ogóle nie sporządził testamentu; sporządził testament, w którym ograniczył się do rozporządzeń innego rodzaju; albo też gdy sporządził testament, który okazał się nieważny lub bezskuteczny.
Należy podkreślić, że testament jest czynnością jednostronną, nieskierowaną do określonego adresata, o charakterze osobistym, odwołalną, zawierającą rozrządzenia spadkodawcy dokonane mortis causa (por. Elżbieta Skowrońska – Bocian, komentarz do art. 941 kc, Lex/2013). Spadkodawca – testator może zatem sporządzić testament i nie ujawniać tego faktu innym, nawet zainteresowanym, osobom. Testator nie ma obowiązku informowania innych osób, nawet z rodziny, o fakcie sporządzenia testamentu.
Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
1) w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści,
3) pod wpływem groźby.
Przepisy ogólne kodeksu cywilnego różnicują skutki złożenia oświadczenia woli dotkniętego wadami (por. art. 82 i n. KC). Przytoczony przepis jest przepisem szczególnym i wprowadza jednolitą sankcję w stosunku do testamentu obciążonego wadami – nieważność dokonanej czynności. W odniesieniu do testamentu bowiem celem nadrzędnym jest ochrona prawidłowego powzięcia decyzji i wyrażenia woli przez spadkodawcę; tylko jego interes powinien być chroniony.
Jak wskazano wyżej jedną z wad oświadczeń woli skutkującą nieważnością testamentu jest stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Przyczyny wyłączające świadomość lub swobodę są przykładowo wymienione w art. 82 kc. Chodzi nie tylko o pewne stany trwałe, takie jak choroba psychiczna czy niedorozwój umysłowy, lecz także o przemijające zaburzenia czynności psychicznych. Zaburzenia psychiczne prowadzące do wyłączenia braku świadomości można podzielić na zaburzenia organiczne i funkcjonalne. Podział ten jest dokonywany w oparciu o istnienie rozpoznawalnej fizycznej przyczyny pojawienia się zaburzenia. Spadkodawcy dotknięci zaburzeniami organicznymi to osoby dotknięte niedorozwojem umysłowym, upośledzone fizycznie lub umysłowo lub obłożnie chore w chwili sporządzenia testamentu. Ta grupa obejmuje również testatorów, których zdolności umysłowe zmniejszyły się ze względu na podeszły wiek oraz cierpiących na organiczne choroby umysłowe, takie jak choroba Alzheimera, padaczka, czy ograniczenia umysłowe wywołane alkoholem albo zażywaniem narkotyków, jak również wywołane chorobami organicznymi, takimi jak np. kiła, gruźlica lub nowotwór. Druga grupa obejmuje spadkodawców dotkniętych zaburzeniami funkcjonalnymi, tj. osoby cierpiące depresje, urojenia, halucynacje, omamy, paranoje i schizofrenie (innymi słowy – choroby psychiczne czy psychozy).
Dla ustalenia nieważności testamentu osoby cierpiącej na organiczne zaburzenia psychiczne należy wykazać, że spadkodawca:
1) nie rozumiał natury dokonywanej czynności i jej skutków lub
2) nie zdawał sobie sprawy z charakteru i rozmiaru majątku, którego dyspozycja dotyczy,
3) nie miał rozeznania co do osób, które w zwykłej kolei rzeczy winien był rozważyć jako swoich spadkobierców; a biorąc pod uwagę powyższe elementy,
4) nie był w stanie racjonalnie zaplanować rozrządzenia swoim majątkiem.
Oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a testator jasno i wyraźnie zdaje sobie sprawę, że sporządza testament o określonej treści. Oświadczenie to jest swobodne, jeśli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi, mającymi charakter chorobliwy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody postępowania.
Stan świadomości testatora i swobody testowania winien być oceniany w ścisłym związku z konkretnym rozporządzeniem ostatniej woli. Ocena stanu umysłu testatora w chwili sporządzenia testamentu wymaga wiedzy specjalistycznej, tym bardziej, że chodzi o zbadanie stanu umysłu osoby nieżyjącej. W wypadku wątpliwości, czy testament został sporządzony świadomie i swobodnie, sąd z reguły winien powołać biegłego odpowiedniej specjalności.
W tym miejscu przywołać należy, postanowienie z dnia 14 grudnia 2011 r., I CSK 115/11 (OSNC-ZD 2012, nr 3, poz. 61), w którym Sąd Najwyższy podkreślił, że art. 945 § 1 pkt 1 w szczególny sposób chroni swobodę testowania. Wskazał równocześnie, że swobodę testowania wyłącza choroba testatora i ogólny stan jego zdrowia, które doprowadziły do takiego osłabienia jego aktywności i siły woli, że nie jest zdolny, mimo posiadania świadomości, do przeciwstawienia się naciskom osób, bez których opieki nie może egzystować. Zdaniem Sądu Najwyższego ten stan osłabienia woli wynika z przyczyny wewnętrznej, tzn. choroby lub wieku testatora, osłabiających jego aktywność i siłę woli, tak że nie jest w stanie przeciwstawić się sugestiom i naciskom osób trzecich, pod których wyłączną opieką pozostaje, nalegających na określony sposób testowania, a zatem nie jest w stanie swobodnie powziąć decyzji i wyrazić swojej ostatniej woli. Testament sporządzony w takich okolicznościach jest nieważny z przyczyn określonych w art. 945 § 1 pkt 1 kc.
Sprawa spadkowa opracowana przez Kancelarię
W rozpoznawanej sprawie zostały złożone do akt trzy testamenty spadkodawczyni z dnia 8 stycznia 2014 roku, 23 lipca 2014 roku i 27 czerwca 2015 roku. Uczestnik kwestionował świadomość spadkodawczyni podczas sporządzania ostatniego testamentu, z uwagi na zły stan zdrowia.
Jak wynikało ze zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, K. S. (1) do końca 2015 roku pozostawała w dobrej kondycji umysłowej. Spadkodawczyni cierpiała na otępienie (prawdopodobnie) mieszane w chorobie Alzheimera. W okresie sporządzania testamentów w 2014 roku i w połowie 2015 roku otępienie miało nasilenie lekkie. Takie stopień otępienia nie upośledza zdolności chorego do rozumienia podstawowych zjawisk społecznych i samodzielnego funkcjonowania. Leki przyjmowane przez K. S. (1) (T., B.) nie mogły wywierać wpływu na jej stan zdrowia psychicznego, świadomość i swobodę testowania, ponadto zostały włączone dopiero w 2016 roku. Z jednoznacznej opinii biegłego z zakresu psychiatrii, zatrudnionego w Klinice (…), zatem zajmującego się osobami w podeszłym wieku, K. S. (1) w chwili sporządzania testamentów była zdolna do świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Opinia biegłego była przy tym jasna, pełna i wewnętrznie niesprzeczna, a także wyczerpująca (dodatkowo co oczywiste przeprowadzona m.in. po analizie udostępnionej dokumentacji medycznej z hospitalizacji), zatem stanowiła ona dla Sądu pełnowartościowe źródło wiadomości specjalnych. Opinia nie była zresztą kwestionowana przez uczestnika postępowania.
Wobec powyższego uznano, że brak jest podstaw do stwierdzenia nieważności testamentów sporządzonych przez spadkodawczynię i stwierdzono nabycie spadku przez J. S. (1) na podstawie ostatniego testamentu z dnia 27 czerwca 2015 roku. Postanowienie Sądu Rejonowego – VIII Wydział Cywilny z dnia 12 października 2018 r. VIII Ns 182/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.