W postępowaniu w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku po oznaczonej, objętej wnioskiem, zmarłej osobie fizycznej (spadkodawcy), związanie sądu rozpoznającego taką sprawę dotyczy tylko i wyłącznie osoby spadkodawcy. W pozostałym zakresie sąd ma pełną swobodę rozstrzygania, kto jest spadkobiercą, na jakiej podstawie prawnej, a jeżeli ustali, że jest więcej niż jeden spadkobierca po oznaczonym spadkodawcy, to w jakich udziałach ustaleni spadkobiercy dziedziczą spadek, czyli ogół praw i obowiązków cywilnoprawnych zmarłego (spadkodawcy) istniejących w dacie jego śmierci (w dacie otwarcia spadku) – art. 922 oraz art. 924 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. 2019 r. poz. 1145). Ta swoboda orzekania oznacza, że sąd spadku, niezależnie od wniosków o żądań uczestników postępowania, ma obowiązek wydania orzeczenia o stwierdzeniu nabycia spadku zgodnego z jednej strony z normami prawa materialnego, a z drugiej strony zgodnego z wynikami postępowania dowodowego przeprowadzonego w takiej sprawie. Orzeczenie sądu stwierdzające nabycie spadku ma charakter deklaratoryjny, gdyż orzeczeniem tym zostaje jedynie ustalone (stwierdzone) przejście praw (i obowiązków) spadkowych, które nastąpiło z mocy prawa w chwili otwarcia spadku (art. 925 KC).
Zgodnie z treścią art. 926 § 1 KC, powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu, przy czym dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (§ 2). Możliwe są zatem tylko dwa tytuły powołania do spadku: testament, czyli wola spadkodawcy wyrażona w sposób ściśle określony prawem, kto ma dziedziczyć jego majątek oraz ustawa, czyli przepisy prawne regulujące kto dziedziczy spadek, w sytuacji gdy spadkodawca nie sporządził testamentu, lub sporządził, lecz jest on nieważny bądź ważny, ale nieskuteczny albo gdy spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może dziedziczyć.
Ustawa ustanawia pierwszeństwo dziedziczenia osób powołanych do spadku przez spadkodawcę w drodze sporządzenia testamentu. Osoby takie bowiem dziedziczą spadek z wyłączeniem spadkobierców ustawowych, nawet jeżeli w odczuciu tych ostatnich – z reguły osób najbliżej spokrewnionych ze spadkodawcą, z różnych powodów, nie byłoby to słuszne. Art. 941 KC stanowi, iż rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament, który jest jedynym sposobem i jedyną czynnością prawną, za pomocą której oznaczona osoba fizyczna może wskazać osoby uprawnione do jej majątku po niej na wypadek jej śmierci.
Testament to czynność prawna zawierająca w swojej osnowie treść oświadczenia spadkodawcy w przedmiocie rozporządzenia jego mieniem ze skutkiem mającym nastąpić z chwilą jego śmierci, jednostronna, każdocześnie odwołalna (art. 943 KC), formalna i z której treści wynika, że świadomą wolą spadkodawcy było dokonanie tej czynności na wypadek jego śmierci. Zgodnie z art. 944 § 1 KC sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Pełną zdolność do czynności prawnych ma osoba pełnoletnia, która skończyła 18 lat (art. 10 § 1 KC), pod warunkiem, że nie została ubezwłasnowolniona ani całkowicie, ani częściowo. Niewątpliwie N. G. jako osoba pełnoletnia i nie ubezwłasnowolniona w datach 11 lipca 2011 roku oraz 15 czerwca 2012 roku posiadała pełną zdolność do czynności prawnych.
Testament wymaga do swojej ważności i skuteczności zachowania przez spadkodawcę przy jej sporządzaniu ściśle określonych ustawą przesłanek formalnych. Są to różne przesłanki i zależą one od rodzaju formy testamentu wybranej przez spadkodawcę. W każdym jednak, co do zasady, wypadku niedochowanie tych przewidzianych ustawą przesłanek formalnych powoduje nieważność sporządzonego testamentu (art. 958 KC), co powoduje to, że nie wywołuje on zamierzonych skutków prawnych.
W polskim prawie spadkowym obowiązuje zasada, że testament jest ważny tylko wtedy, gdy został sporządzony w formie przewidzianej przez prawo. Uchybienia w zakresie formy testamentu z zasady pociągają za sobą skutek w postaci nieważności rozrządzenia na wypadek śmierci dokonanego przez osobę fizyczną. Formy testamentu w Kodeksie cywilnym można podzielić na dwie grupy: testamenty zwykłe i testamenty szczególne. Wśród testamentów zwykłych kodeks wyróżnia testament holograficzny (własnoręczny), testament allograficzny i testament notarialny. Zgodnie zaś z art. 950 KC, testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego.
Zgodnie z art. 946 KC, odwołanie testamentu może nastąpić m.in. w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament. Stosownie do art. 947 KC jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.
Wskazać zatem należy, iż zgodnie z art. 945 § 1 KC testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3. pod wpływem groźby.
Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku (§ 2).
Podstawowym kryterium oceny ważności testamentu jako czynności prawnej jest istnienie po stronie testatora woli testowania (animus testandi). Brak tej woli przesądza o tym, że czynność prawna jednostronna na wypadek śmierci (testament) w ogóle nie została dokonana (nie zostało złożone oświadczenie woli), stąd też wszelkie rozważania dotyczące wady oświadczenia woli stają się bezprzedmiotowe.
Sporządzenie testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 945 § 1 pkt 1 KC) powinno być interpretowane w nawiązaniu do treści art. 82 KC (J. Wierciński, Brak świadomości albo swobody przy sporządzaniu testamentu, Warszawa 2010, s. 80). Dopiero ustalenie, że w chwili składania oświadczenia woli testator znajdował się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli może prowadzić do nieważności testamentu.
W świetle art. 945 KC testament sporządzony pod wpływem wady oświadczenia woli jest nieważny, przy czym na nieważność tę nie można się powołać po upływie trzech lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie 10 lat od otwarcia spadku (art. 945 § 2 KC). W niniejszej sprawie termin ten został niewątpliwie zachowany.
Stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli może być rozumiany tylko jako stan, w którym możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona. Sugestia osób trzecich nie wyłącza swobody powzięcia decyzji. W przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli byłoby dotknięte wadą wskazaną w art. 945 § 1 pkt 1 KC, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 21 kwietnia 2004 roku, sygn. akt III CK 523/02, Lex nr 585812, Legalis nr 123626).
Przystępując do oceny opinii biegłego, należy zwrócić uwagę na fakt, że kontrola ich zawartości merytorycznej przez Sąd, który nie posiada wiadomości specjalnych, ogranicza się do zgodności treści i wniosków opinii z zasadami logicznego myślenia, doświadczenia życiowego i wiedzy powszechnej. Odwołanie się przez sąd do tych kryteriów oceny stanowi więc wystarczające i należyte uzasadnienie oceny opinii biegłego (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2005 roku, II CK 572/04, LEX nr 151656, Legalis nr 242569).
Zgodnie z treścią przepisu art. 931 § 1 KC w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych (§ 2).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Wnioskiem I. G. wniosła o stwierdzenie, że spadek po zmarłej N. G., na podstawie testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego w dniu 15 czerwca X, roku przez Notariusza A. K. z Kancelarii Notarialnej przy ul. (…) w L., nr Rep. A(…) w całości nabyła córka I. G., a nadto otwarcie i ogłoszenie testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego w dniu 15 czerwca X roku przez Notariusza A. K. z Kancelarii Notarialnej przy ul. (…) w L., nr Rep. A (…).
W uzasadnieniu złożonego wniosku podano, iż N. G. zmarła w dniu 6 sierpnia X roku w J.. Zmarła pozostawiła po sobie testament z dnia 15 czerwca X roku, sporządzony w formie aktu notarialnego przez Notariusza A. K. z Kancelarii Notarialnej przy ul. (…) w L., nr Rep. A (…), w którym do całości spadku powołała córkę I. G..
Uczestnicy E. S. i E. G., reprezentowani przez profesjonalnego pełnomocnika (adwokata) oświadczyli, że kwestionują testament sporządzony przez N. G. z uwagi na jej chorobę psychiczną i wnieśli o stwierdzenie, że spadek po N. G. na podstawie ustawy nabyli: mąż E. G. oraz córki E. S. i I. G., każde w wysokości 1/3 części.
W uzasadnieniu pisma uczestnicy podali, że spadkodawczyni od X roku leczyła się psychiatrycznie – chorowała na chorobę afektywną dwubiegunową, w X roku usiłowała popełnić samobójstwo, a od X roku pozostawała ubezwłasnowolniona.
Spór w przedmiotowej sprawie dotyczył kwestii ważności testamentów sporządzonych przez N. G.. Spadkodawczyni N. G. pozostawiła dwa testamenty sporządzone w formie aktu notarialnego. Z analizy treści obu pozostawionych testamentów wynika, że spadkodawczyni sporządzając testament w dniu 15 czerwca X roku w nie odwołała testamentu z dnia 11 lipca X roku, a jedynie stwierdziła, że jej córka E. S. została przez nią uposażona za życia
Testament z 15 czerwca X roku został sporządzony przez notariusza A. K. w formie aktu notarialnego. Co do formy, nie ma wątpliwości, że testament ten został sporządzony w formie przewidzianej przez prawo (art. 950 KC).
Uczestnicy E. G. i E. S. kwestionowali ważność obu testamentów podnosząc, że spadkodawczyni w tym okresie nie mogła posiadać zdolności testowania z uwagi na jej stan zdrowia psychicznego. Na poparcie swojego stanowiska uczestnicy przywoływali na wieloletnią chorobę psychiczną zmarłej, jej leczenie spadkodawcy w (…) placówkach medycznych oraz stałe przyjmowanie przez nią leków.
Z ustalonego w niniejszej sprawie stanu faktycznego niespornie wynika, że od 1974 roku N. G. cierpiała na schorzenie psychiczne – depresję cykliczną, skutkiem czego od 1989 roku zaprzestała pracy zawodowej i pobierała rentę inwalidzką. W X roku zdiagnozowano u zmarłej chorobę afektywną dwubiegunową. Wobec N. G. dwukrotnie, w latach X oraz X, E. G. składał wnioski o jej ubezwłasnowolnienie całkowite. Pierwszy z wniosków został cofnięty i postepowanie w sprawie zostało umorzone, zaś na skutek drugiego z wniosków zmarła została całkowicie ubezwłasnowolniona. Jak wynika z opinii biegłego z zakresu psychiatrii i neurologii R. R., z uwagi na chorobę oraz przyjmowane leki, w datach 11 lipca X roku oraz 15 czerwca X roku nie była zdolna do świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli
W konkluzji opinii z dnia 1 czerwca X roku biegły sądowy z zakresu psychiatrii i neurologii R. R. na postawie zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego stwierdził, iż zmarła cierpiała na chorobę afektywną dwubiegunową i od X roku zmarła była leczona z powodu ChAD. Odpowiadając na pytanie sądu biegły stwierdził, iż w datach 15 czerwca X roku i 11 lipca X roku N. G. była niezdolna do świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli.
Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego w trakcie którego Sąd zapoznał się z nadesłaną przez placówki medyczne dokumentacją lekarską oraz opinią sądowo-psychiatryczną sporządzoną przez biegłego sądowego – specjalistę psychiatrę R. R., sąd nie miał wątpliwości, że N. G. w dniach 11 lipca X roku i 15 czerwca X roku, tj. w datach sporządzania obu testamentów, nie miała zachowanej zdolności świadomego i swobodnego podjęcia decyzji i wyrażenia woli oraz woli rozporządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci. Wyraźnie potwierdził to w swojej opinii biegły psychiatra, którego wnioski sąd uwzględnił przy ustalaniu stanu faktycznego w sprawie.
Spadkodawczyni w chwili śmierci była zamężna z E. G., małżonkowie mieli dwoje dzieci: córki I. G. oraz E. S., zmarła nie miała innych dzieci własnych oraz przysposobionych, a zatem spadek po zmarłej na podstawie dziedziczenia ustawowego nabyli jej mąż oraz dzieci. Wszyscy spadkobiercy żyli w chwili śmierci N. G..
Wobec powyższego w punkcie I postanowienia Sąd stwierdził, iż spadek po N. G., zmarłej dnia 6 sierpnia X roku w J., ostatnio stale zamieszkałej w L., na podstawie ustawy nabyli mąż E. G. (syn T. i M.) oraz córki: I. G. (córka E. i N.) i E. S. (córka E. i N.) – w wysokości po ⅓ części każde z nich (punkt I postanowienia). Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 6 listopada 2021 r. I Ns 1097/18
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
