Instytucja zachowku charakteryzuje się tym, że swoboda dysponowania majątkiem za życia, na przykład w formie darowizn, czy swoboda testowania pozwala na dowolne dysponowanie majątkiem. Instytucja zachowku zmierza do zapewniania ochrony praw najbliższych członków rodziny zmarłego. Obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek należy do długów spadkowych, o których stanowi art. 922 § 3 KC Jak wynika z przytoczonego przepisu, z prawa do zachowku wynika roszczenie pieniężne skierowane do spadkobiercy powołanego przez spadkodawcę do dziedziczenia. Rozmiar tego roszczenia uzależniony jest od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby osobie uprawnionej przy dziedziczeniu ustawowym. Obowiązek zapłaty zachowku powstaje z chwilą śmierci spadkodawcy. Roszczenie o zachowek powstaje wówczas, gdy spadkodawca sam nie zapewnił uprawnionemu należnego mu zachowku, czy to w postaci dziedziczenia, ustanowienia zapisu lub dokonania darowizny. Dopiero w przypadku, gdy uprawniony nie uzyska żadnych korzyści ze spadku powstaje po jego stronie roszczenie w stosunku do spadkobiercy o zapłatę zachowku lub, gdy uprawniony uzyskał korzyść jedynie w części, roszczenie o uzupełnienie zachowku.
Ustalenie wysokości zachowku składa się z kilku etapów. Po pierwsze, należy określić ułamek stanowiący podstawę do obliczania zachowku. Po drugie, ustala się tzw. substrat zachowku, na który składa się stan czysty spadku wraz z doliczonymi darowiznami. Po trzecie, mnoży się substrat zachowku przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku. Wynik mnożenia stanowi zachowek. Czysta wartość spadku to aktywa spadku pomniejszone o pasywa. Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się jednak długów z tytułu zapisów zwykłych i poleceń (art. 993 KC). W orzecznictwie przyjmuje się również, że o składzie spadku decyduje zawsze chwila otwarcia spadku.
W myśl art. 922 § 3 KC, do długów spadkowych należą koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Koszty te obejmują wydatki związane z uzyskaniem miejsca na grób, nabyciem trumny, urządzeniem ceremonii pogrzebowej. Chodzi tu jednak wyłącznie o koszty (wydatki) już poniesione (por. wyr. SN z 8.8.1973 r., I CR 554/73, L.; wyr. SA w Łodzi z 29.8.1995 r., I ACr 440/95, OSA 1995, Nr 6, poz. 44; wyr. SA w Katowicach z 28.11.1996 r., III APr 34/96, Pr. Pracy 1997, Nr 12, s. 43).
Sąd samodzielnie ustala skład i wartość spadku dla potrzeb ustalenia zachowku. W uchw. z 17.5.1985 r. (III CZP 69/84, OSNCP 1986, Nr 3, poz. 24) SN wyjaśnił, że w procesie o zachowek sąd samodzielnie rozstrzyga w ramach swej kognicji wszystkie zagadnienia prawne niezbędne dla rozstrzygnięcia procesu, jako o przesłankach prejudycjalnych. W przypadku gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku dorobkowym, dopuszczalne jest w procesie o roszczenia z tytułu zachowku samodzielne ustalenie przez sąd orzekający stanu i wartości spadku bez uprzedniego postępowania o dział spadku lub o podział majątku, który był objęty małżeńską wspólnością ustawową.
Na podstawie art. 991 KC odpowiedzialni za zaspokojenie roszczenia o zachowek są, co do zasady spadkobiercy. Jeżeli jednak uprawniony nie zdoła uzyskać od spadkobierców należnego mu zachowku, art. 1000 § 1 KC przewiduje odpowiedzialność obdarowanych. Zobowiązanie obdarowanego jest więc wtórne w stosunku do obowiązku spadkobiercy wypłaty zachowku uprawnionemu (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi w wyroku z dnia 14 lutego 2014 r, I ACa 1078/13, Legalis).
Odpowiedzialność spadkobierców pojawi się nie tylko w przypadku, gdy egzekucja z majątku dłużnika głównego (spadkobiercy) okaże się bezskuteczna, czy w razie jego niewypłacalności. Niemożność otrzymania zachowku należy rozumieć funkcjonalnie i elastycznie. Chodzi tu o niemożliwość zarówno prawną, jak i faktyczną. Przykładami mogą być wypadki, gdy:
1) wartość stanu czynnego spadku uzyskanego przez spadkobiercę, który przyjął go z dobrodziejstwem inwentarza, nie wystarcza na pełne pokrycie roszczenia osoby uprawnionej do zachowku;
2) spadkobierca sam jest uprawniony do zachowku, a nadwyżka w spadku ponad jego własny zachowek nie wystarcza na zaspokojenie roszczeń osoby dochodzącej zachowku ( art. 999 KC);
3) sąd w procesie przeciw spadkobiercy błędnie ustalił nieistnienie roszczenia;
4) powództwo przeciw uprawnionemu zostało oddalone na podstawie art. 5 KC;
5) z innych powodów niemożność dochodzenia zachowku od spadkobiercy związana jest z okolicznościami odnoszącymi się do tego spadkobiercy, nie zaś do samego roszczenia o zachowek.
Jeśli jednak niemożność zaspokojenia roszczenia wobec spadkobiercy wynika z przedawnienia tego roszczenia albo innych okoliczności związanych z samym roszczeniem, odpowiedzialność obdarowanego nie powstanie. Odpowiedzialność obdarowanego pojawić się zatem może dopiero wtedy, gdy uprawniony nie może uzyskać zachowku od żadnego ze spadkobierców. Uprawniony musi zatem wykazać okoliczności, o których była mowa, w odniesieniu do każdego ze spadkobierców. Jeśli choć jeden z nich może pokryć zachowek, odpowiedzialność obdarowanego nie powstaje. W wypadku, w którym od jednego lub kilku spadkobierców można uzyskać tylko część należnego zachowku, odpowiedzialność obdarowanego obejmie jedynie niepokrytą część – za: P. K., Komentarz do art. 1000 KC (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. dr hab. K. O., 2018 r., Wydanie 18 – przy uwzględnieniu zmiany stanu prawnego.
Osoba uprawniona musi zatem wykazać, że nie może uzyskać zaspokojenia swego roszczenia od wszystkich osób zobowiązanych z mocy art. 991 KC, by móc zażądać całej lub części kwoty od obdarowanego. Ciężar dowodu, że nie może uzyskać zachowku od spadkobiercy w całości czy w określonej części obciąża uprawnionego do zachowku ( art. 6 KC i art. 232 zdanie pierwsze KC). Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu – I Wydział Cywilny z dnia 26 kwietnia 2018 r. I ACa 1143/17
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.