Zgodnie z przepisem art. 991. § 1 KC zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.
Zgodnie natomiast z przepisem art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. Przepis art. 1000 § 2 KC stanowi zaś, że jeżeli obdarowany sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek.
Zauważyć należy, że jeżeli uprawniony do zachowku jest jednocześnie spadkobiercą dziedziczącym spadek z mocy testamentu wobec czego nie może realizować uprawnienia o zachowek na podstawie art. 991 § 2 KC, to nie oznacza to, że nie przysługuje jej żadne roszczenie. Jeżeli spadkodawca dokonał na rzecz określonej osoby darowizny, której przedmiot obejmuje cały spadek, to w grę wchodzi roszczenie uprawnionego o zachowek w stosunku do osoby obdarowanej na podstawie art. 1000 KC, mające charakter „awaryjny” w tym sensie, że aktualizuje się „jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku” (wyr. SN z dnia 30 stycznia 2008 r., III CSK 255/07). Przysługuje zatem roszczenie o uzupełnienie zachowku ( art. 991 § 2 KC), w sytuacji gdy na skutek darowizn wartość majątku spadkowego jest równa zeru lub znikoma w stosunku do wartości uczynionych darowizn. Z taką sytuacją mamy do czynienia w przedmiotowej sprawie z uwagi na to, iż na skutek dokonania przez spadkodawczynię darowizny wartość majątku spadkowego w porównaniu z wartością uczynionej darowizny jest znikoma.
Odpowiedzialność osób obdarowanych z tytułu roszczeń o zachowek jest jednak zróżnicowana, jej zakres zależy bowiem od tego, czy osoba obdarowana jest jednocześnie osobą uprawnioną do zachowku po spadkodawcy, czy też nie. Należy jednak podkreślić, że w każdym przypadku chodzi o darowiznę doliczaną do spadku, stąd też rozstrzygające znaczenie dla ustalenia kręgu osób zobowiązanych na podstawie art. 1000 § 1 i 2 KC będą miały ustalenia poczynione na podstawie kryteriów zawartych w art. 993-994 KC
Przepis art. 993 KC stanowi zaś, że przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Zgodnie z przepisem art. 994. § 1 KC przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Tym samym darowizny dokonane na rzecz osób niebędących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku są doliczane do spadku, jeżeli od chwili ich dokonania do chwili otwarcia spadku nie upłynęło 10 lat. Darowizny uczynione na rzecz spadkobierców oraz osób uprawnionych do zachowku są doliczane do spadku bez względu na czas ich dokonania (wyr. SA w Białymstoku z dnia 1 czerwca 2004 r., I ACa 285/04, OSAB 2004, z. 3, poz. 3; wyr. SA w Białymstoku z dnia 12 listopada 1996 r., I ACr 308/96, OSA 1997, z. 11-12, poz. 68). Jeżeli chodzi o spadkobierców, to doliczenie darowizny do spadku jest niezależne od tytułu powołania do spadku (ustawa, testament), jak też od tego, czy spadkobierca obdarowany jest jednocześnie osobą uprawnioną do zachowku. Przy zaliczaniu na poczet zachowku nie ma znaczenia przedmiot darowizny i cel, w jakim została ona dokonana (post. SN z dnia 30 marca 2011 r., III CZP 136/10).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Pozwem wniesionym do tut. Sądu, powód J. F. (1) wniósł przeciwko A. J. o zapłatę zachowku po zmarłym ojcu w wysokości 30.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty. Ponadto, wniósł o zasądzenie od pozwanego kosztów procesu według norm przepisanych. W uzasadnieniu żądania powód podniósł, że w drodze dziedziczenia ustawowego po J. F. (2) nabył 1/3 części spadku, zaś z uwagi na to, że spadkodawca za życia dokonał wraz z żoną M. F. na rzecz pozwanego – swojego wnuka, darowizny nieruchomości o wartości 360.000 zł wyczerpującej po nim cały spadek, podlega ona doliczeniu do spadku przy obliczaniu należnego mu zachowku i pozwany jako obdarowany zobowiązany jest do zapłaty dochodzonego zachowku. Powód ustalił wartość spadku na kwotę 180.000 zł, która stanowić ma wartość udziału w wysokości ½ nieruchomości darowanego pozwanemu przez spadkodawcę.
W odpowiedzi na pozew pozwany A. J., reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, wniósł o oddalenie powództwa i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów procesu. Pozwany podniósł, iż uczyniona przez spadkodawcę na rzecz pozwanego darowizna nie może zostać doliczona do masy spadkowej przy obliczaniu zachowku, gdyż była dokonana przed więcej niż dziesięcioma laty od otwarcia spadku, a pozwany nie jest spadkobiercą. Pozwany zakwestionował także wskazaną przez powoda wartość przedmiotu darowizny, uznając, że wynosi ona 150.000 zł.
W ocenie Sądu, wbrew stanowisku powoda i w pełni popierając stanowisko strony pozwanej, wskazać trzeba, iż pozwany przede wszystkim nie jest spadkobiercą J. F. (2). Wiadomym jest, że J. F. (2) nie sporządził testamentu, stąd nie jest możliwe, by kiedykolwiek pozwany mógł stać się jego spadkobiercą testamentowym. W przedmiotowej sprawie, spadkobiercy ustaleni zostali w prawomocnym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, zgodnie z którym spadek po J. F. (2) z mocy ustawy nabyli: żona M. F., syn J. F. (1) (powód) oraz córka B. J. (1) (matka pozwanego). Brak zatem pozwanego – wnuka spadkodawcy wśród faktycznych jego spadkobierców.
Wszak uznać należy, że pozwany byłby powołany z ustawy do dziedziczenia po dziadku tylko wówczas, gdyby powołana w pierwszej kolejności jego matka B. J. (2) zmarła przed spadkodawcą lub odrzuciła spadek. Powyższe rozumowania stanowią jednak rozważania wyłącznie teoretyczne, nie nastąpiło bowiem żadne ze zdarzeń, w wyniku których status prawny pozwanego uległby zmianie, stąd nie jest możliwe, by kiedykolwiek pozwany mógł być spadkobiercą ustawowym J. F. (2). Z powyższych względów, roszczenie powoda nie znajduje oparcia w treści przepisu art. 991 § 2 KC
W pierwszej kolejności ze względu na przedmiot darowizny (nieruchomość w postaci lokalu mieszkalnego) uczynionej przez spadkodawcę na rzecz pozwanego wykluczyć trzeba, że jest to drobna darowizna zwyczajowo przyjęta i dla oceny, czy przy obliczaniu zachowku powinna być ona zaliczana do spadku po J. F. (2) istotne są pozostałe dwa kryteria. I tak, darowizna na rzecz pozwanego dokonana została na 14 lat przed otwarciem spadku. Powyższe ustalenie oznacza, że przedmiotowa darowizna podlegałaby zaliczeniu do spadku jedynie wówczas, gdyby obdarowany był spadkobiercą ustawowym bądź testamentowym J. F. (2) bądź uprawnionym do zachowku. Jak Sąd ustalił i o czym rozważył już wyżej, pozwany nie spełnia tego kryterium. Pozwany jest bowiem jedynie wnukiem spadkodawcy-darczyńcy, ale nie doszedł do spadku po nim ani nie uzyskał uprawnienia do zachowku wobec faktu, że spadek ten nabyli po J. F. (2) jego żona oraz dzieci, m.in. powód i matka pozwanego.
Reasumując, darowizna dokonana na rzecz pozwanego nie podlega zaliczeniu na poczet spadku, a w konsekwencji pozwany nie jest zobowiązany z tytułu zachowku również na podstawie przepisu art. 1000 KC Z uwagi na nieudowodnienie roszczenia co do zasady, Sąd oddalił także wnioski dowodowe powoda mające na celu ustalenie wysokości roszczenia.
Argumentacji powoda nie wspierają orzeczenia, na które powołuje się w pozwie (tj. wyrok Sądu Apelacyjnego z dnia 12 listopada 1996 r. w sprawie I ACr 308/96 i wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 01 czerwca 2004 r. w sprawie I ACa 285/04). W orzeczeniach tych bowiem zasadnie doliczone do spadku zostały darowizny uczynione na rzecz pozwanych bez względu na datę ich dokonania w stosunku do daty otwarcia spadku, gdyż obdarowani pozwani byli spadkobiercami darczyńców (byli to spadkobiercy testamentowi). W niniejszej sprawie zaś pozwany nie jest spadkobiercą darczyńcy.
Sąd w pełni popiera zaś rozważania poczynione przez Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z dnia 23 października 2013 r. sprawie I ACa 605/13 (Legalis nr 746549) oraz poczynione przez Sąd Okręgowy w Łodzi w wyroku z dnia 27 października 2014 r. w sprawie III Ca 389/14 (publikowany w Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych). W sprawach tych, analogicznie jak w sprawie niniejszej, powództwo o zachowek wytoczone zostało przeciwko obdarowanemu niebędącemu spadkobiercą ani uprawnionym do zachowku i ostatecznie z tożsamych względów co w niniejszej sprawie, roszczenia powodów nie zostały uwzględnione. Wyrok Sądu Rejonowego – II Wydział Cywilny z dnia 28 marca 2017 r. II C 2796/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.