Zgodnie z art. 926 § 1 KC powołanie do spadku wynika z ustawy albo z testamentu. Stosownie do treści art. 926 § 2 KC dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Mając to na uwadze należy wysnuć wniosek, że pierwszeństwo ma dziedziczenie testamentowe.
Artykuł 959 KC pozwala spadkodawcy powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. Przepis ten jest wyrazem swobody testowania, która stanowi zakres uprawnień pozwalających spadkodawcy kształtować losy swojego majątku na czas po swojej śmierci. Testatorowi pozostawiona zostaje możliwość dokonania wyboru, kogo powoła do dziedziczenia, a także, czy będzie to jedna, czy więcej osób.
Jedną z form testamentu przewidzianą w prawie polskim jest testament w formie aktu notarialnego ( art. 950 KC) W takiej też formie został sporządzony testament spadkodawczyni w niniejszej sprawie. Oceniając zachowanie wymogów formalnych przedmiotowego testamentu notarialnego z dnia 2 września 2008 r. stwierdzić należy, że zawiera on wszystkie niezbędne elementy aktu notarialnego wymienione w art. 92 § 1 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (Dz.U. z 2016 r. poz. 1796). Następnie należy wskazać, że udział notariusza, a więc osoby z wykształceniem prawniczym, przy sporządzeniu testamentu, zapewnia mu wysoki stopień wiarygodności, a ponadto z mocy ustawy ma on moc dowodową dokumentu urzędowego ( art. 244 KPC)
W dalszej kolejności należy wskazać, że ważny testament może sporządzić osoba mająca zdolność testowania, tj. osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych ( art. 944 § 1 KC) Osoba mająca zdolność testowania musi mieć także wolę testowania, tzn. świadomość dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci, w chwili sporządzania testamentu musi działać swobodnie i świadomie, a ponadto jej oświadczenie nie może być złożone pod wpływem błędu lub groźby. Brak woli testowania lub wystąpienie wad oświadczenia woli prowadzi do nieważności testamentu ( art. 945 § 1 KC, stanowiący lex specialis w stosunku do art. 82-88 KC)
W tym miejscu należy wskazać, że oświadczenie woli testatora jest świadome, jeżeli w czasie sporządzania testamentu nie występowały żadne zaburzenia świadomości, a testator jasno i wyraźnie zdaje sobie sprawę, że sporządza testament o określonej treści. Oświadczenie to jest zaś swobodne, jeśli spadkodawca nie kieruje się motywami intelektualnymi lub pobudkami uczuciowymi mającymi charakter chorobliwy, nie pozostaje pod dominującym wpływem czyjejkolwiek sugestii i zachowuje wewnętrzne poczucie swobody testowania (tak: Elżbieta Skowrońska-Bocian, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2005, s. 80). W orzecznictwie wyrażono natomiast pogląd, że stwierdzenie u spadkodawcy choroby psychicznej nie powoduje automatycznie nieważności testamentu. W takim wypadku niezbędne jest przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego, czy w chwili sporządzenia testamentu spadkodawca działał z rozeznaniem (por. orz. SN z dnia 30.04.1976 r., III CRN 25/76, OSP 1977/4/78). Ważny będzie np. testament sporządzony przez osobę chorą psychicznie, ale nie ubezwłasnowolnioną, w okresie tzw. lucidum intervallum. W każdym razie, ocena stanu świadomości i swobody – zwłaszcza osoby nieżyjącej – wymaga wiedzy specjalistycznej, zatem w wypadku powstania jakichkolwiek wątpliwości w tym zakresie, niezbędne jest zasięgnięcie opinii biegłego.
Co do zasady, rzadko człowiek działa w warunkach zupełnej abstrakcyjnej swobody tzn., że podejmuje decyzje całkowicie samodzielnie, w tym znaczeniu, że nie kieruje się opiniami innych ludzi, którzy w danej sytuacji życiowej go otaczają. Gdyby tak kategorycznie pojmować zagadnienie swobodnej decyzji, to prawie każde oświadczenie woli byłoby dotknięte wadą z art. 945 § 1 pkt 1 KC (tak w: postanowienie Sądu Okręgowego w Świdnicy z dnia 4 lutego 2014 r., sygn. akt II Ca 899/13, Legalis).
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
W niniejszym postępowaniu ważność testamentu H. L. z dnia 2 września 2008 r. kwestionował wnioskodawca – jej syn K. L., oraz jej wnuczka A. R. (1). Zarzucali oni działanie testatorki w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, tj. przesłankę z art. 945 § 1 pkt 1 KC
Stwierdzić należy, że brak świadomości i swobody działania H. L. przy sporządzaniu testamentu notarialnego z dnia 2 września 2008 r. nie został wykazany przez kwestionujących testament: wnioskodawcę K. L. oraz uczestniczkę A. R. (1). Z uwagi na istnienie podejrzenia choroby psychicznej u testatorki Sąd postanowił dopuścić w niniejszej sprawie dowód z opinii biegłego psychiatry, a następnie, uwzględniając wniosek biegłego psychiatry, rozszerzyć go o dowód z opinii biegłego psychologa. W świetle jednoznacznych wniosków sformułowanych w opinii biegłych brak jest jakichkolwiek podstaw do przyjęcia, ażeby u spadkodawczyni w chwili sporządzenia testamentu zachodziły jakiekolwiek zaburzenia świadomości. Nie występują w szczególności uzasadnione przesłanki do przyjęcia choroby psychicznej czy innych zaburzeń psychicznych u testatorki w okresie, w którym sporządzony został testament. Spadkodawczyni bowiem w tym okresie, a także wcześniej i później, pozostawała pod opieką lekarską, związaną z wystąpieniem nerwicy oraz bezsenności i systematycznie leczyła tę chorobę. Należy przypuszczać, że gdyby miała one jakieś zaburzenia psychiczne, to znalazłoby to odzwierciedlenie w obszernej dokumentacji medycznej z tego okresu. Tymczasem lekarze sporządzający dokumentację medyczną takich stanów nie odnotowali. Ewentualne zaburzenia psychiczne wywołane zespołem otępiennym spowodowanym procesem starzenia ujawniły się u H. L. w 2012 r., a więc dopiero 4 lata po sporządzeniu przedmiotowego testamentu, a znajomi zauważyli u niej pewne objawy zespołu otępiennego na kilka miesięcy przed śmiercią. Nawet jeżeli pewne objawy zespołu psychoorganicznego występowały u testatorki cztery lata przed śmiercią to i tak nie pozwala to na stwierdzenie, że była ona niepoczytalna w 2008 r., kiedy sporządziła testament – na co jednoznacznie wskazali biegli w swojej opinii. Oczywiste jest, że wszelkie ustalenia co do stanu umysłu spadkodawczyni poparte muszą być obiektywnymi danymi, a nie opierać się na domniemaniach wywodzonych z zeznań świadków czy twierdzeń uczestników, stąd dokumentacja lekarska miała kluczowe znaczenie w sprawie.
Nie da się także obronić – w świetle opinii biegłych – tezy o braku samodzielności testatorki, która miałaby być wywołana działaniem pod wpływem męża R. K.. Sąd w tym miejscu pragnie wskazać, że popiera tezę Sądu Najwyższego, zgodnie z którą nieważny jest testament sporządzony przez spadkodawcę, który z powodu wieku i chorób osłabiających jego aktywność i siłę woli, nie jest w stanie przeciwstawić się naciskom i sugestiom osób trzecich, pod których opieką pozostaje ( art. 945 § 1 pkt 1 KC). (tak w: Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 14 grudnia 2011 r. sygn. akt I CSK 115/11, Legalis). Jednocześnie zgodnie z wnioskami opinii biegłych w niniejszej sprawie brak jest przesłanek aby wiek oraz dolegliwości i choroby spadkodawczyni H. L. przekładały się na jej zwiększoną podatność na wpływ osób z otoczenia. Nadto Sąd na podstawie innych dowodów zgromadzonych w niniejszej sprawie zważył, że nie wykazano okoliczności, które miałyby jednoznacznie świadczyć o nacisku ze strony R. K., który wyłączał swobodę decyzyjną spadkodawczyni. Z okoliczności przytaczanych przez wnioskodawcę K. L. w celu wykazania wadliwości testamentu na istnienie poważniejszych zaburzeń psychicznych, np. depresyjnych, wskazywała rzekoma próba samobójcza spadkodawczyni. Należy jednak podkreślić, że dwutygodniowy pobyt spadkodawczyni w szpitalu wywołany nadmiernym zażyciem leków został zaklasyfikowany jako próba samobójcza wyłącznie przez K. L. i A. R. (1) oraz zmarłą córkę spadkodawczyni – D. M.. Następnie uwadze Sądu nie umknęło, że zainicjowane dochodzenie w sprawie popełnienia przestępstwa przez R. K. zostało umorzone, a podjęta decyzja następnie nie została zaskarżona przez wnioskodawcę i uczestniczkę. Sąd wziął pod uwagę również treść zeznań H. L. w toku dochodzenia, w których sama pokrzywdzona wskazała, że zażycie leków nie było spowodowane chęcią popełnienia samobójstwa, lecz nastraszenia męża. Sąd, nie oceniając roztropności decyzji H. L. co do zażycia leków ustalił, że umorzenie postępowania przygotowawczego wprost wskazuje na niezasadność podniesionych zarzutów.
W dalszej kolejności Sąd pragnie wskazać, że świadek H. J. (2), którego zeznania zostały powołane na okoliczność braku swobody i świadomości rozporządzenia testamentowego H. L. nie przedstawił okoliczności, które świadczyłyby jednoznacznie o nieważności sporządzonego testamentu. Wskazał, że spadkodawczyni w czasie spotkań była nieswoja oraz unikała rozmów o rodzinie. Nadto zeznał, że udał się do niej w odwiedziny i ta nie wpuściła go do mieszkania, a w późniejszym czasie wymagała wcześniejszego umówienia się w celu spotkania. Wskazane okoliczności w ocenie Sądu co najwyżej mogą świadczyć o ograniczeniu kontaktów z rodziną, a nie o braku świadomości, czy swobody w podejmowaniu decyzji przez testatorkę. Jednocześnie Sąd zważył, że chłodny stosunek testatorki do rodziny został zauważony przez świadków F. P., G. K., M. S. i H. J. (1). Tym samym całość materiału dowodowego w ocenie Sądu jest spójna, jedynie wnioski i ocena konkretnych faktów jest ze sobą sprzeczna.
Następnie należy podkreślić, że Sąd w pełni zgadza się z opinią, że stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli może być rozumiany tylko jako stan, w którym możliwość wolnego wyboru jest całkowicie wyłączona. (tak: postanowienie Sądu Okręgowego w Słupsku z dnia 5 lipca 2013 r. sygn. akt IV Ca 311/13, L.) W niniejszym postępowaniu ani wnioskodawca K. L., ani uczestniczka A. R. (1) nie wykazali, że H. L. w momencie sporządzania testamentu nie miała możliwości wolnego wyboru przy podejmowaniu decyzji. Ewentualny wpływ męża na proces decyzyjny testatorki co do treści testamentu zgodnie z prawem był dopuszczalny, jedynie wpływ całkowicie wyłączający wolność podjęcia decyzji przez nią powodowałby nieważność testamentu.
Na marginesie należy jeszcze wskazać, że sposób sprawowania opieki nad H. L. nie był okolicznością istotną w niniejszej sprawie. Ewentualne ustalenia w tym przedmiocie mogłyby okazać się ważne w toku postępowania w przedmiocie uznania spadkobiercy za niegodnego ( art. 928 KPC) W niniejszym postępowaniu Sąd nie badał wskazanych okoliczności poza ustaleniem, że opiekę nad H. L. sprawował R. K., a w późniejszym okresie opiekunka. Mając na uwadze powyższe Sąd orzekł jak w sentencji postanowienia na podstawie art. 950 KC w zw. z art. 926 KC stwierdzając, że spadek po H. L. na podstawie testamentu notarialnego z dnia 2 września 2008 r. nabył jej maż R. K. w całości. Postanowienie Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 16 sierpnia 2017 r. I Ns 699/15
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji, prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
