Instytucja zachowku została uregulowana w przepisach art. 991-1011 KC umiejscowionych w Księdze IV KC pt. „Spadki”. Zgodnie z treścią art. 991 § 1 KC, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia (art. 991 § 2 KC).
Zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w orzecznictwie ugruntowało się stanowisko, że jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, to służy jemu wobec współspadkobierców roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. W sytuacji zatem, gdy czysta wartość spadku wynosi zero, z uwagi na to, iż spadkodawca przed śmiercią poprzez dokonanie darowizn rozporządził całym swoim majątkiem, to spadkobiercy ustawowemu (a takim jest powódka), który nie otrzymał zachowku w postaci uczynionej na jego rzecz darowizny służy przeciwko współspadkobiercom obdarowanym przez spadkodawcę roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku. Innymi słowy, roszczenie z tytułu zachowku przysługuje nie tylko spadkobiercy ustawowemu, pominiętemu w testamencie, ale i spadkobiercy ustawowemu, który, jak jest to w niniejszej sprawie, w braku testamentu powołany został do dziedziczenia na podstawie ustawy, jednak nie może otrzymać nawet należnemu jemu zachowku, gdyż spadkodawca w drodze darowizn uczynionych na rzecz współspadkobierców oraz osób trzecich rozporządził całym swoim majątkiem.
Zachowek jest pewnego rodzaju zastępczą formą dziedziczenia, która ma zapewnić członkom najbliższej rodziny spadkodawcy korzyści związane ze spadkobraniem. Celem tej instytucji jest ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, wskazanych w art. 991 § 1 KC poprzez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a czasem nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającego określonemu w tym przepisie ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym. Osoba należąca do katalogu podmiotów wymienionych w art. 991 § 1 KC jest uprawniona do uzyskania określonej korzyści ze spadku. Jednocześnie ustawodawca zdecydował, że zaspokojenie należnego osobie uprawnionej roszczenia o zapłatę zachowku w pierwszej kolejności może nastąpić bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu. Dopiero, gdy uprawniony nie uzyska równowartości zachowku w jednej z powyżej wskazanych form może kierować roszczenie o zachowek do spadkobiercy ewentualnie do osoby obdarowanej przez spadkodawcę. Przy czym za utrwalone uznać trzeba stanowisko orzecznictwa sądów, że punktem odniesienia przy obliczaniu stanu czynnego spadku dla potrzeb obliczenia wysokości należnego zachowku może być wyłącznie chwila otwarcia spadku, tj. chwila śmierci spadkodawcy.
Ustalenie składu spadku, a mianowicie różnicy między wartością stanu czynnego spadku (aktywów) i wartością stanu biernego (pasywów) następuje co do zasady wg reguł określonych w art. 922 KC nie uwzględnia się jedynie zapisów i poleceń oraz oczywiście długów z tytułu zachowku. Nie podlega dyskusji, że obliczenie zachowku następuje na podstawie wartości spadku ustalonej wg cen z daty orzekania o roszczeniach z tego tytułu. Obliczenie zachowku zatem polega na ustaleniu wysokości sumy pieniężnej, jakiej uprawniony do zachowku może domagać się na podstawie art. 991 § 2 KC od spadkobiercy powołanego. Wysokość zachowku ustala się w oparciu o trzyetapowe wyliczenie: po pierwsze ustala się udział spadkowy stanowiący podstawę obliczenia zachowku, który to udział jest wyrażony odpowiednim ułamkiem, po drugie ustala się substrat zachowku, który -po trzecie- po przemnożeniu przez ułamek, który wyraża udział stanowiący podstawę do obliczenia zachowku daje wysokość zachowku.
Z kolei, aby ustalić substrat zachowku należy ustalić tzw. czystą wartość spadku, która stanowi różnicę między wartością stanu czynnego spadku, a wartością stanu biernego spadku. W określonych sytuacjach do wartości czystego spadku dolicza się wartość darowizn między żyjącymi, dokonanych przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców powołanych bądź też uprawnionych do zachowku, jak i na rzecz osób trzecich, niezależnie od tego, czyj zachowek się oblicza.
Przepis art. 991 § 2 KC wskazuje, że ustawodawca daje spadkodawcy wybór co do sposobu zapewnienia uprawnionemu należnego mu zachowku a dopiero gdy uprawniony nie otrzymał -w żadnej postaci- należnego mu zachowku, a taka sytuacja wystąpiła w niniejszej sprawie, to wówczas przysługuje mu roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do jego pokrycia.
Przepis art. 993-995 KC regulują sposób obliczania tzw. substratu zachowku, który obejmuje tzw. czystą wartość spadku powiększoną o wartość darowizn podlegających zaliczeniu na podstawie art. 993 i nast. KC Zgodnie z brzmieniem art. 993 KC przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów i poleceń, natomiast dolicza się do spadku, stosownie do przepisów poniższych, darowizny uczynione przez spadkodawcę. Kolejny art. 994 § 1 KC stanowi natomiast, iż przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
W myśl art. 994 § 1 KC przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż 10 laty licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób nie będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku.
Prawidłowa wykładnia art. 994 § 1 KC powinna być taka, że niemożność doliczenia do spadku po upływie dziesięciu lat wstecz licząc od śmierci spadkodawcy dotyczy tylko darowizn, które dokonane były na rzecz osób obcych, nie będących ani spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku (zob. wyrok SA IACr 308/96 OSA 1997/11-12/68).
Zgodnie z art. 1000 § 1 KC jeżeli uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. Jednakże obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.
Uprawnienie z tytułu zachowku ma charakter prawa podmiotowego, stąd też w sprawie o zachowek nie jest wyłączone obniżenie wysokości należnej z tego tytułu sumy na podstawie art. 5 KC (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19.05.1981 r., III CZP 18/81), jednakże należy zauważyć, że orzecznictwo sądowe konsekwentnie uznaje możliwość obniżenia roszczenia o zachowek na podstawie art. 5 KC jedynie w pewnych szczególnych i wyjątkowych sytuacjach, podkreślając przy tym, że zachowek stanowi minimum zagwarantowanego udziału w spadku spadkobiercy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.04.2014 r. IV CK 215/03, wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 13.06.2014 r., I ACa 820/13, LEXx nr 1498964). Stąd też art. 5 KC do instytucji zachowku może być stosowany tylko w sytuacjach skrajnie rażącego zachowania uprawnionego względem spadkodawcy bądź tak drastycznej sytuacji zobowiązanego, że wykonanie uprawnienia do zachowku naraziłoby go na skrajny niedostatek bądź wręcz niesprawiedliwość (wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 27.03.2013 r., I ACa 892/12). Należy jednak podkreślić, że art. 5 KC może prowadzić do ograniczenia roszczeń osoby uprawnionej do zachowku (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 5.12.2012 r., I ACa 1143/12, wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 13.02.2014 r., I ACa 302/13), ale nie może być podstawą oddalenia powództwa o zapłatę zachowku.
Rozpatrując ocenę roszczenia o zachowek przez pryzmat naruszenia zasad współżycia społecznego, trzeba mieć na uwadze to, że prawa uprawnionego do zachowku, przysługują mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą. Roszczenie o zachowek służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, iż nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Celem instytucji zachowku jest bowiem ochrona interesów majątkowych wymienionych w art. 991 § 1 KC najbliższych członków rodziny przez zapewnienie im, niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego odpowiadającemu ułamkowi wartości udziału w spadku, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym.
Sprawa sądowa opracowana przez Kancelarię
Powódka H. C. dochodziła od pozwanej M. Ś. (1) kwoty 42.000 zł tytułem zachowku po zmarłym ojcu T. P., natomiast pozwana podnosiła, że żądanie powódki jest zasadne do kwoty 20.000 zł, bo na podstawie art. 5 KC należny powódce zachowek powinien zostać obniżony do tej kwoty ze względu na brak jej kontaktów ze zmarłym ojcem i niesprawowanie nad nim opieki.
W ocenie Sądu brak jest możliwości zastosowania w niniejszej sprawie art. 5 KC z tego względu, że zachowanie powódki względem spadkodawcy naruszało powszechnie społecznie akceptowane reguły i wartości moralne. Okoliczność, że w ostatnim okresie życia spadkodawcy kontakty powódki z ojcem nie były zbyt częste wynikała z postawy samego spadkodawcy, który nie akceptując pewnych decyzji życiowych powódki nie starał się podtrzymywać tych relacji. Nie było to spowodowane złą wolą powódki i jej niechęcią do odwiedzania ojca czy udzielania mu pomocy. Zdaniem Sądu, jakkolwiek kontakty powódki z ojcem w ostatnim okresie przed jego śmiercią nie były zbyt częste, to jednak nie można przyjąć, że powódka była skonfliktowana ze spadkodawcą i że ich relacje były naprawdę złe, a przy tym –że to powódka ponosiła wyłączną winę za taki stan rzeczy. Należy też zauważyć, że sporządzając testament spadkodawca T. P. nie wydziedziczył powódki, a skoro przy istniejących stosunkach z powódką tego nie uczynił, to nie odpowiadałoby zasadom współżycia społecznego pozbawienie powódki prawa do zachowku. Uznać zatem trzeba, że wolą spadkodawcy nie było pozbawienie córki H. C. prawa do zachowku i w związku z tym powódka jako spadkobierczyni ustawowa, która nie została powołana do spadkobrania w drodze dziedziczenia testamentowego oraz nie została wydziedziczona, ma wszelkie podstawy prawne i moralne do przyznania jej zachowku w pełnej wysokości.
Wobec powyższego Sąd uznał, że nie zachodzą podstawy do obniżenia należnego powódce zachowku w oparciu o art. 5 KC i w związku z tym na podstawie art. 991 § 1 KC powódce – jako zstępnej spadkodawcy – przysługuje prawo do zachowku w wysokości połowy wartości udziału, jaki przypadałby jej w dziedziczeniu ustawowym. Powódka nie jest bowiem osobą małoletnią ani trwale niezdolną do pracy, co powoduje, że nie jest uprawniona do zachowku w wysokości 2/3 wartości przysługującego jej udziału w spadku przy dziedziczeniu ustawowym. Przy uwzględnieniu powyższych reguł, z uwagi na okoliczność, że zgodnie z art. 931 § 1 KC do spadku po T. P. powołani byliby z ustawy – po 1/3 części – córki spadkodawcy H. C. i M. Ś. (1) oraz syn spadkodawcy A. P., tytułem zachowku przysługuje powódce połowa wartości spadku, jaki przypadałby jej w dziedziczeniu ustawowym, co oznacza, że ma ona prawo do zachowku w wysokości 1/6 czystej wartości spadku.
Wartość nakładów dokonanych przez pozwaną na spadkową nieruchomość przed otwarciem spadku (w postaci dokonanego remontu mieszkania przy ul. (…) w O.) – ponieważ nie zostało wykazane przez pozwaną, że z tytułu tych nakładów spadkodawca był zobowiązany do zapłaty na rzecz pozwanej jakichkolwiek kwot – nie może zostać uznana za dług spadkowy, który pomniejsza wartość spadku pozostałego po zmarłym spadkodawcy (ostatecznie i tak pozwana nie chciała rozliczenia tych nakładów jako długów spadkowych pomniejszających wartość spadku będącego podstawą do obliczenia zachowku).
W świetle powyższych przepisów Sąd zaliczył do spadku będącego podstawą do obliczenia zachowku darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz pozwanej, ponieważ w chwili śmierci spadkodawca nie był już właścicielem stanowiących istotną wartość nieruchomości i ruchomości. Doliczeniu do spadku po zmarłym T. P. podlegają darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz pozwanej tj. darowizna udziału w wysokości ½ we własności nieruchomości położonej przy ul. (…) w O. oraz darowizna lokalu mieszkalnego położonego przy ul. (…) w O..
Wartość nieruchomości będących przedmiotem darowizn dokonanych przez spadkodawcę T. P. Sąd ustalił w oparciu o opinię biegłego z zakresu szacowania nieruchomości przyjmując, że wartość udziału spadkodawcy we własności nieruchomości położonej w O. przy ul. (…) wynosi 73.500 zł, a wartość lokalu mieszkalnego przy ul. (…) w O. wynosi 137.200 zł. Wartość darowizn dokonanych przez spadkodawcę – stanowiących podstawę do ustalenia wysokości zachowku – stanowi więc łącznie kwotę 210.700 zł.
Dla ustalenia substratu zachowku konieczne jest pomniejszenie tej kwoty o długi spadkowe w postaci poniesionych przez pozwaną M. Ś. (1) kosztów pogrzebu spadkodawcy przewyższających kwotę otrzymanego z tego tytułu zasiłku pogrzebowego. Dowody zgromadzone w sprawie potwierdzają, że pozwana poniosła koszty pogrzebu w kwocie 6.240 zł i otrzymała zasiłek pogrzebowy w kwocie 4.000 zł, co oznacza, że do rozliczenia pozostają długi spadkowe w kwocie 2.240 zł. Po pomniejszeniu wartości spadku o długi spadkowe wartość spadku będąca podstawą do obliczenia zachowku stanowi kwotę 208.460 zł (210.700 zł – 2.240 zł). Z tego względu zachowek należny powódce – jako że powinien zostać obliczony przy przyjęciu ułamka w wysokości 1/6 – stanowi kwotę 34.743 zł (1/6 x 208.460 zł). W oparciu o powyższe ustalenia w pkt 1 wyroku Sąd zasądził od pozwanej M. Ś. (2) na rzecz powódki H. C. kwotę 34.743 zł z ustawowymi odsetkami od dnia wydania wyroku do dnia zapłaty. Wyrok Sądu Rejonowego – I Wydział Cywilny z dnia 2 lutego 2018 r. I C 184/16
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostajemy do Państwa dyspozycji. Prosimy przejść do zakładki kontakt.
Z wyrazami szacunku.
